گزارش نشست نقد و بررسی رمان چهاردرد 1396/2/7

بنابراین شاید لزومی نداشت که بعضی از <شخصیت‌ها> جدا از موقعیت‌های پدیدآورده، چندین صفحه <توصیف> را به خود اختصاص دهند و به دلیل همین رویکرد، رمان بین گرایش‌های <رئالیستی>، <نئورئالیستی> و <رئالیسم مدرنیستی> در نوسان قرار گیرد.

بی نیاز با اشاره به امتیاز انکارناپذیر روایت در لایه گفت : نگاه مردسالارانه، سنتی و حتی زن‌ستیزانه مرد سنتی و حتی امروزین ایرانی به زن. نویسنده سه نسل از زن‌ها یعنی عزیز، حمیده و بالاخره ساقی را به ما نشان می‌دهد؛ هرچند که تمرکزش روی حمیده است. عزیز، زن نسل گذشته، هرچند عقل‌گرا و صبور است، اما ستم مرد را بر زن به‌طور کامل می‌پذیرد. وظیفه خود را در رفع نیازهای روزمره مردش و ارضای کامجویی او و تولید مثل خلاصه می‌کند. اگر کتک نخورد و توهین نشنود، تعجب می‌کند. در نهان، مرد را لعن و نفرین می‌کند، اما در عیان تابع سنت است.

زن نسل دوم یعنی حمیده، زیاد به انقیاد ناشی از سنت اعتقادی ندارد، اما اندیشه ندارد، با زندگی فکری بیگانه است و در عمل باز دنبال <سایه بالای سر> می‌گردد. بی‌مکر نیست، اما نمی‌داند و نمی‌تواند بفهمد که چرا روش‌ها و حتی توطئه‌هایش به بدبختی‌اش دامن می‌زنند. نگون‌بختی او را وجه دیگری رقم می‌زند: می‌پذیرد که وسیله خوشگذرانی مرد باشد. با پذیرش چنین چیزی، هرقدر سیاستمدار باشد، باز چون وجوه مختلف قدرت در اختیار مرد است، روی <باخت کمتر> وارد بازی می‌شود، نه برد.

زن نسل سوم، ساقی است که طرفدار <آزادی زن> است، اما نویسنده به خوبی نشان می‌دهد که چه درک نازلی از آزادی دارد - هرچند که می‌شد همین مقدار را عمیق‌تر هم بازنمایی کرد. ساقی چون مفهوم آزادی مدرنیستی را نمی‌داند، عملا وقاحت را به جای صراحت و لاقیدی و بی‌بند و باری را به جای <آزادی فردی و اجتماعی واقعی> اشتباه می‌گیرد. او نمونه‌ای است از تیپ‌هایی که امروزه می‌بینیم، هرچند در حد عزیز و حمیده برساخته نشده است. او از آن چهره‌هایی است که منیرالدین بیروتی می‌توانست تداوم روایت را روی شخصیت او به پیش ببرد.

در همین لایه سوم می‌فهمیم که زن‌های هر سه نسل در جامعه ما، بدون مرد احساس حضور و وجود نمی‌کنند. آنها از بی‌توجهی مرد نسبت به خود رنج می‌برند. بنابراین حتی اگر <سایه بالای سر> را دوست نداشته باشند، درصدد جلب توجه او برمی‌آیند؛ با این تفاوت که زن‌های نسل دوم و سوم، از جلب توجه مردهای دیگر غافل نمی‌شود.

بی نیاز با اشاره به لایه سوم رمان بیروتی گفت :به عقیده من،لایه سوم از لایه دوم که در چند رمان دیگر ایرانی هم شاهدش بوده‌ایم، قوی‌تر است و در عین حال در همین عرصه به دلیل <عینیت‌گرایی> دچار ضعفی شده است که در جای خود به آن اشاره می‌کنم.

این لایه ، به ارتباط علت‌ها و انگیزه‌های شخصیت‌ها و عملکردهای اجتماعی مربوط می‌شود. برای انکشاف این بحث مجبوریم به روانکاوی فروید رو بیاوریم؛ جهانی که <استقلال و عقلانیت> را والاترین ارزش‌های انسان مدرن می‌داند؛ انسانی که محکوم است در <بی‌هنجاری و ملال> دست و پا بزند. ایده‌آل فروید، انسانی است که رو در روی انگیزش‌های خاص قرار گیرد، اما زندگی (که این بار رمان چهار درد جای آن را گرفته است) به خواننده می‌گوید که شخصیت‌هایی مثل جلال، حمیده، رسول و دیگران، حتی اگر در درون به شر تمایل نداشته باشند؛ باز به انگیزش‌های شریرانه ]خارج از خود[ میدان می‌دهند؛ چون فعل و انفعالات اجتماعی در این سمت وسو است. به عبارت دیگر، از این دیدگاه، جامعه و فرهنگش، شرارت آفرین است و شخصیت‌های نام برده‌شده، مقهور الگوها و سنت‌های چنین فرهنگی‌اند. فرهنگ و مناسبات ناشی از آن و اقتصاد، شخصیت‌ها را به دلیل امر فردی و جزیی‌شان در تنگنا قرار می‌دهد، از ریخت و شکل انسانی می‌اندازد و گرفتار تباهی (چه‌بسا مجدد) می‌کند و به این سان <آزادی فردی را تقلیل> می‌دهد. هر عامل بدی، به نوبه خود، عامل بد دیگر را تقویت می‌کند. کنش‌های جلال و رسول و حاجی و رخدادهایی مثل مرگ عماد، حمیده را <بدتر> می‌کنند و حمیده به نوبه خود، دیگران و اجتماع را. به قول سعدی: <و در آغاز رذالت اندک بود، هر کس بیامد بر آن مزید کرد، تا بدین غایت رسید.> منتها <کس> در این از یک عوامل اجتماعی‌اند و از سوی دیگر انسان‌های داستان.

اما در یک رمان، این بدی‌ها، چه در رفتار و چه در عرصه خصلت و معرفت، باید متنوع و متکثر باشند و نقش مکمل یکدیگر را بازی کنند. در رمان‌های داستایفسکی، در نمایشنامه‌های ایبسن و کارهای پیراندلو و همین یوسا وساراماگو، هر یک از شخصیت‌ها، به دلیل بدی خاص خود از دیگری و دیگران متمایز می‌شوند و از سطح تیپ به شخصیت تبدیل می‌گردند و چه‌بسا گاه حالت <تیپ عام> و <نمادین> پیدا کنند و به قول ساراماگو <با حضور خود بر جمعیت جهان بیفزایند.>

در رمان‌های تسخیرشدگان و برادران کارامازوف که هنوز مورد بحث منتقدین‌اند، بدی کارامازوف پیر با پری پسرش ایوان و پس دیگرش دیمتری یکی نیست. حتی شخصیت< برادران کارامازوف>، از حیث خوبی و بدی،‌شکل نمادین پیدا می‌کنند: ایوان، روسیه آینده، دیمتری روسیه قرن نوزدهم، الکسی روسیه گذشته و اسمی دیاکف حاشیه لگدمال‌شده روسیه گذشته، حال و آینده است.

آثاری مثل روسمی شولم،هدا گابلرازایبسن، <مرگ در آند> و <سوربز> از یوسا و ده‌ها اثر دیگر هم به همین شکل. جنس بدی یکی نیست و ما با تکرار فرد در دیگری مواجه نیستیم.

از منظر روایت شناسی، به‌طور کلی یک رمان در همان حال که دنیای ظاهرا ثابتی را در مقابل ناپایداری دنیای واقعی در اختیار خواننده می‌گذارد، متقابلا از این توانایی برخوردار است که دنیای ناپایداری را در مقابل ثبات دنیای واقعی پیش روی خواننده بگذارد. از این دیدگاه، رابطه‌ای دوسویه بین فرد و اجتماع پدید می‌آید، هر کنش، تفکر و دیالوگ تکراری شخصیت‌ها، دیگر از نظر خواننده، <تکراری> نیست. بین علت‌ها و انگیزه‌های کنش‌ها، افکار و دیالوگ‌ها تمایز ایجاد می‌شود. حتی لذت تکرار که از پتانسیل کافی هم برخوردار است، در خواننده پدید می‌آیدو چه‌بسا فرصتی برای آموختن هم به او بدهد. برای مثال، قصه بوف کور و مسخ را می‌دانیم، اما در خوانش دوم سوم هم، به‌رغم پیش‌آگاهی‌مان، باز به دلیل <پیچیدگی درونی> علت‌ها و انگیزه‌های شخصیت‌ها، در حالت تعلیق قرار می‌گیریم؛ منتها نه تعلیقی ساده. بی‌دلیل نیست که نه‌تنها منتقدین، بلکه خواننده‌های معمولی نیز راوی بوف وگره‌گوار ساسا را به اجزای کنش، رخداد، دیالوگ، زمان، مکان و حتی مقوله شخصیت تقسیم نمی‌کنند.

چنین اتفاقی در مورد شخصیت‌های چهار درد پیش نیامده است، در حالی که حداقل پنج مورد می‌توانست چنین ویژگی برجسته‌ای کسب کند. انتقاد اساسی مدرنیسم برناتورآلیسم ادبی نیز همین بود. به‌طور نمونه، در رمان <آسوموار> اثر امیل زولا، بدی ژروز، شوهرش، بچه‌هایش و همسایه‌هایش همه از یک جنس است. اندیشمندان مدرنیست در شروع کار نقد ادبی مدرن نیز به همین جنبه‌ها استناد کردند. خوزه ارتگاگات در کتاب معروفش <نکته‌هایی درباره رمان> می‌نویسد: <خواننده از دنیای واقعی کاملا می‌برد و به دنیای کوچکی یعنی رمان محدود می‌شود. او باید مثل هر تازه وارد صاف و ساده‌ای، با ساکنان این دنیای کوچک ارتباط برقرار کند. شخصیت‌رمان هر اندازه هم که تحسین‌انگیز باشد، از پس انسان‌های واقعی برنمی‌آید؛ انسان‌هایی که همه روزه با خواننده هستند و مدام توجه او را به سوی خود جلب می‌کنند. تبدیل موقتی خواننده به انسانی صاف و ساده، پیچیده‌ترین راز هر رمان خوبی است.>