همشهری الف: شهریور و مهر 89
کتاب "پادشاهی ماد" نوشته "اقرار علی یف" یکی از سه کتاب مهمی است که درباره دوره ای که مادها در محدوده ای از ایران؛ "آذربایجان کنونی" دولت تشکیل داده بودند نوشته شده است. این کتاب زمینه های تاریخی،سیاسی،جغرافیایی،فرهنگی،نظامی،بین المللی، اجتماعی و حتی انسان شناختی مادها را مورد بررسی قرار می دهد و از این رو می توان آن را مهمترین اثر آکادمیک در این زمینه خواند. به جز تنها می توان از کتاب های "دیاکونف" و "نینا نیکالایونا مدویدسکایا" نام برد که البته کتاب اخیر به فارسی ترجمه نشده است.اقرار علی یف از مهمترین آکادمیسین های تاریخ در شوروی و عضو فرهنگستان علوم جمهوری آذربایجان بود. آنچه او را در میان دیگر آکادمیسین های همکارش برتر می کند عدم وابستگی او به گرایش ها"پان" و حتی "ایسم" است. از همین روست که او در کتابش درباره مادها تقریبا اشاره استخوان داری به ایدئولوژی مارکسیسم-لنینسیم،چنانکه در آن دوره مرسوم بود نمی کند.همچنین او به دور از هر آنچه که تلاش برای تحقق یافتن"پان ترکیسم" نام می گرفت به کار علمی خود پرداخته و تنها به یافته های علمی و واقعیت ها توجه دارد. از همین روست که شاید بتوان اقرار علی یف را آکادمیسین فراموش شده خواند. به این ترتیب که او نویسنده معتبر ترین تاریخ در مورد مادها است اما ترجمه اثر او به فارسی بیش از نیم قرن طول کشید.کتاب اقرار علی یف برای اولین بار در سال 1958 به روسی در شوروی چاپ شد. اما از آنجا که او در این کتاب چندان به متد های ایدئولوژیک شوروی پایبند نبود از این رو در خود شوروی نیز مغفول ماند. اکنون پس از سپری شدن 52 سال، این کتاب به فارسی ترجمه شده است. کتاب پادشاهی ماد در 700 صفحه به دست خواننده فارسی زبان رسیده است. این کتاب بحث های زبان شناختی، کتیبه خوانی،جغرافیایی،ابزار سازی و روایت های تاریخی را بری تدوین تاریخ بصورت موازی به پیش برده است از این رو در سراسر کتاب شاهد تدوین تاریخ از روی زبان، خط،الواح و کتیبه ها هستیم بنابراین کتاب مستند و بر پایه اسناد و مدارک نوشته شده است. این کتاب همچنین فرهنگ و پیشرفت های هر قوم را بر اساس یافته های همان قوم چه در حوزه معماری و چه در حوزه ابزار سازی از جمله سفال، نیزه و خنجر و... مورد ارزیابی قرار داده است از این رو حدود 160 صفحه از این کتاب را تصاویر یافته های تاریخی و سفالینه ها و ابزارهای اولیه در بر گرفته اند که در بررسی تفاوت ها و شباهت های اقوام مختلف فلات ایران مورد استفاده نویسنده قرار گرفتند.کتاب بی هیچ ادعایی تاریخ قومی را مورد بررسی قرار داده که ما به عنوان اولین قوم ایران باستان(ایران پس از مهاجرت آریایی ها) می شناسیم و از عهده این مهم به خوبی بر آمده است. مطالعه نوشته های اقرار علی یف این ادعا را اثبات می کند. این کتاب فلات ایران در زمان ظهور مادها، ظهور ماد و تغییرات حاصل،آخرین روزهای ماد و سرانجام بر آمدن کوروش و هخامنشیان را مورد بررسی قرار می دهد و نگاه محوری او نگاه به مادها است که در دل این دوره از تاریخ ایران قرار داد. این کتاب را انتشارات ققنوس با قیمت18 هزار تومان به چاپ رسانیده است. کامبیز میر بهاء مترجم این کتاب نیز به خوبی از عهده ترجمه آن از نسخه روسی به فارسی برآمده است از این رو گفت و گویی با او ترتیب دادیم که در ادامه می آید.
از ابتدا مشکل کار شما برای ترجمه این کتاب چه بود؟
به هر حال ترجمه‌ی هر کتاب جدی به طور حتم کمابیش با مشکلاتی همراه است، اما همین مشکلات و نحوه‌ی فائق آمدن بر آنها جذابیت ترجمه را دوچندان می‌کند.
اما راجع به ترجمه کتاب پادشاهی ماد، بزرگترین مشکلی که با آن روبرو بودم، فقدان فرهنگ تخصصی دو زبانه روسی به فارسی در موضوع تاریخ و به ویژه اعلام تاریخی بود. تا جایی که من اطلاع دارم همچنان از این بابت در مضیغه هستیم. ضبط اسامی غیر روسی در زبان روسی بنا به اقتضا و مقدورات آن زبان تا حدودی با سایر زبان‌ها متفاوت است. به عنوان مثال، زبان و خط روسی فاقد حرف «ح» یا «ه» است و برای تحریر اسامی غیر روسی دارای این حروف، ناگزیر از حروف «خ» یا «گ» استفاده می‌شود. همین نکته کافی است تا مترجم را در انتخاب معادل صحیح با دشواری مواجه سازد.
به عنوان نمونه می‌توانم «قَفْصه» را مثال بزنم که محلی تاریخی در تونس کنونی در شمال آفریقا است. معادل رایج آن در زبان روسی Кафзех (تلفظ: کافزِخ) و در زبان انگلیسی Gafsa یا Qafsah است. مشاهده می کنید که معادل روسی بسیار دورتر از نام واقعی آن محل است.
گستردگی موضوعات این کتاب و بیان مفصل نویسنده‌ی آن را نیز می‌توان به نوعی از مشکلات ترجمه آن به شمار آورد. برای رفع هر دو گروه این مشکلات مجبور بودم متون و منابع فراوانی را به زبان‌های فارسی، روسی و انگلیسی مطالعه کنم و حتی گاهی با واسطه به متون فرانسوی و آلمانی هم رجوع کنم.
کار ترجمه کتاب از روسی به فارسی حتما مشکلات بسیاری داشت. از این رو روی هم رفته چقدر طول کشید؟
همان طور که عرض کردم ترجمه این کتاب دشواری‌های فراوانی داشت و البته باید مسائل مرتبط با مسؤولیت‌های شغلی و خانوادگی را نیز به آن بیافزایم.
ترجمه صرف کتاب، بدون در نظر گرفتن زمان صرف شده برای بررسی‌های بعد از ترجمه و بررسی نهایی، در حدود دو سال پیوسته طول کشید. گاهی اوقات سنگینی کار ترجمه و تداوم بیش از حد آن ایجاب می‌کرد مدتی ترجمه را رها و قدری تجدید قوا کنم.
نویسنده کتاب "اقرار علی یف" است. او ویژگی خاصی دارد که از جمله عدم سر سپردگی بر پان ترکیسم است. بنابراین، این مساله تا چه در اثر او تاثیر مثبت یا منفی گذاشته است؟
در همین ابتدای بحث لازم است یادآوری کنم که بنده فقط مترجم این کتاب هستم، و نه در حیطه‌ی تاریخ تخصصی دارم و نه ادعای چنین چیزی را دارم.
و اما راجع به علی‌یف. ببینید، مخالفت سرسختانه‌ی او فقط نسبت به پان‌ترکیسم نیست، بلکه اصولاً او هرگونه تعصب و گرایش به پان‌ها را مردود می‌شمرد. اگر دقت بفرمائید او در چند نقطه از کتاب، مثلاً در صفحه 135، آریایی‌گرایی افراطی را ردّ کرده و مذموم شمرده است.
به نظر بنده، کوشش و دقت وسواس‌گونه علی‌یف در استناد به منابع متعدد و پرشمار، به نوعی او را از این که در مخالفت با پان‌ها در معرض اتهام افراط‌گرایی یا حتی جانبداری قرار گیرد، مصون داشته است. در واقع، علی‌یف با استفاده از منابع فراوان کوشیده است از آن سوی بام نیفتد! و در عین حال، همین استنادهای فراوان، میزان اطمینان خواننده به مطالب و موضوعات مطرح شده در کتاب را افزایش می‌دهد.
ادامه گفت و گو را می توانید در مجله الف همشهری ملاحظه فرمایید
