نشر را باید به دوره قبل و بعد از «صنعتی زاده» تقسیم کنیم 1404/7/5

نمايش خبر

شنبه ۵ مهر ۱۴۰۴ 

خبرگزاري ايبنا

به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در مشهد، سیروس علی‌نژاد، روزنامه‌نگار و نویسنده کتاب در شصت و یکمین نشست «جمعه‌های پردیس کتاب» در مشهد با بررسی کتاب «از فرانکلین تا لاله‌زار: زندگی نامه همایون صنعتی‌زاده» اظهار کرد: ما، بابت همه کارهایی که همایون صنعتی‌زاده انجام داده، دور هم جمع می‌شویم و یادش را گرامی می‌داریم. کارهای او گسترده است و از راه‌اندازی مؤسسه چاپ «فرانکلین» شروع می‌شود و تا فعالیت‌هایی نظیر راه‌اندازی گلاب «زهرا» ادامه پیدا می‌کند. همین کارهاست که مهم است، آثاری که او از خود به جای گذاشته است.

همایون صنعتی‌زاده همیشه دنبال راه حل می‌گشت

وی ادامه داد: همایون صنعتی‌زاده هوش سرشاری داشت. همیشه دنبال راه حل می‌گشت. به شدت هم به ایران و ایران باستان علاقه داشت. مثلاً مسئله آب در ایران یکی از موضوعات مورد علاقه و مهم برای او بود. او درباره مسائل مختلف کنجکاوی‌های زیادی داشت اما نکته مهم این بود که با هر کاری به شکل سیستمی برخورد می‌کرد.

علی‌نژاد عنوان کرد: درباره همایون صنعتی‌زاده، دو کتاب هست که ظاهراً مهم‌تر است، یعنی تا امروز مهم‌تر جلوه می‌کند. یکی برای من است و یکی برای خانم مهدخت صنعتی‌زاده است. اسم کتاب او «زنان سایه روشن» است که یک رمان است. من خیال می کنم تشخیص او از تشخیص من مهم‌تر بوده است. همایون، با جمیع جهاتی که دارد، اصلاً در قالب گزارش و گفت‌وگو نمی گنجد، اما رمان اجازه می دهد به تمام زوایای شخصیت او پرداخته شود. کتاب او البته متأسفانه در ایران منتشر نشد و در آمریکا و اروپا توزیع شد.

همایون صنعتی‌زاده نقطه عطف تاریخ کتاب و چاپ و نشر ایران

مجید جلیسه، نویسنده و پژوهشگر نیز در این نشست گفت: بدون شک، یکی از شاخص‌ترین نقاط عطف در تاریخ کتاب و چاپ و نشر ایران همایون صنعتی‌زاده و مؤسسه «فرانکلین» و فعالیت‌هایی است که او در این زمینه انجام داد. اکنون، حدود ۲۱۰ سال است که از شکل گیری صنعت چاپ در ایران می گذرد. طی این دوره، اولین نقطه عطف را عباس میرزا ایجاد کرد. او فهمیده بود که دو موضوعْ عامل اصلی و مهم حرکت ایران به سمت تجدد است: یکی چاپ و دیگری ارتش. برای اینکه به این دو مسئله دست پیدا کند، به آب و آتش می زد، به نحوی که در بحبوحه جنگ های ایران و روس، هر زمان که فرصت می شد، می‌گفت ما دستگاه چاپ می‌خواهیم.

وی افزود: از طرفِ دیگر، به بهانه‌های مختلف، جوانان مستعد و باهوش را ترغیب می‌کرد و گسیل می داشت به سمت امپراتوری روسیه تا علوم مربوط به این حرفه و دیگر فنون را یاد بگیرند. او در نهایت موفق می‌شود دستگاه چاپ را بگیرد و در سال ۱۲۳۳ قمری اولین کتاب را که رساله ای است با عنوان «رساله جهادیه» و مجموع فتاوایی است در باره جنگ علیه روس‌ها منتشر می‌کند.

جلیسه ادامه داد: بعد از او، میرزا صالح شیرازی -که خود یکی از انتخاب های عباس میرزا بود- به همراه اولین کاروان فرهنگ به انگلستان می رود تا مترجمیِ زبان انگلیسی را یاد بگیرد. اما چاپ را هم یاد می‌گیرد و با یک دستگاه چاپ به ایران بازمی گردد. البته آن زمان ما چاپخانه هایی داشتیم، اما او در یکی از سفرهایش به روسیه با تکنیک چاپ سنگی آشنا می‌شود که ساده تر بوده است و ارزان تر و زیباتر؛ عزمش را جزم می‌کند تا این تکنیک را وارد ایران کند. نقطه عطف دوم اینجا صورت می‌گیرد. تا پیش از این اتفاق، چاپ گران بود و محدود و سخت، اما با این کار عملاً چاپ ارزان می‌شود، تیراژ کتاب بالاتر می رود و گستره چاپ کتاب از تهران و تبریز و اصفهان به سراسر ایران می کشد و حتی در دوره ناصری به مشهد شما هم می آید؛ عملاً، بسیاری از مردم برای سوادآموزی و دانش اندوزی به کتاب دسترسی پیدا می کنند.

ناشران با دانش محدود و امکانات محدود کار می‌کردند

وی ادامه داد: با این اتفاق، عملاً، جامعه ایران به دو مرحله پساچاپ و پیش از چاپ تقسیم می‌شود. اما، هرچند در همه این سال ها زیرساخت های خیلی زیادی در صنعت چاپ و نشر کتاب فراهم شد، چاپ و نشر کتاب همچنان بر همان محور سبک وسیاق سنتی بود و بر یک محور ثابت حرکت کرد. این روال در بازه دوره مشروطه کند شد.ما، هم به جهت جنگ های داخلی و هم به جهت جنگ جهانی اول، با مشکلات زیادی روبه رو شدیم. کیفیت چاپ و کتاب و طراحی و … پایین آمد و به دلیل رکود اقتصادی شدید، قیمت کتاب گران شد.

جلیسه گفت: در دوره پهلوی، اتفاق هایی در این زمینه می افتد، اما باز هم نشر همان شکل قدیمی و سنتی خود را حفظ می‌کند، به این معنا که ناشرها حَسَب شغل اجداد خود کار می‌کردند و پدرپیشگی وجود داشت؛ یعنی با همان دانش محدود و امکانات محدود کار می‌کردند. تبعات جنگ جهانی دوم و کودتای ۲۸ مرداد هم، در چنین شرایطی، ایران را در این زمینه بیشتر به عقب می‌اندازد. البته، بعد از دوره ای، ثباتی نسبی ایجاد می‌شود تا اینکه افراد و ارگان‌هایی تصمیم می‌گیرند کارهایی بکنند. یکی از این افراد همایون صنعتی‌زاده است.

وی افزود: از بخت یاری صنعتی‌زاده، جنگ میان بلوک شرق و غرب منتج به این می‌شود که آمریکا برنامه‌ای را تحت عنوان برنامه کتاب «فرانکلین» راه‌اندازی کند. رئیس این پروژه که به ایران آمده بود، از خوش شانسی اش، همایون صنعتی‌زاده را پیدا می‌کند و متوجه هوش و نبوغ او می‌شود. در این دوره، به جهت یک ثبات نسبی سیاسی و اقتصادی که به کمک نخبگان و علاقه مندان آمد، یک سری استارتاپ به معنای امروزی شکل می‌گیرد. همایون صنعتی‌زاده و مؤسسه «فرانکلین» حکم شتاب دهنده را در این میان ایفا می کنند. او گفت: «هرکه می خواهد در حوزه چاپ و کتاب کاری بکند، من حمایتش می کنم و سرمایه لازم و امکانات لازم را در اختیارش قرار می دهم.» نتیجه این اتفاق شگفت انگیز چاپ قریب به ۳هزار عنوان کتاب در دوره پهلوی دوم است، کاری که بدون این پشتوانه به هیچ وجه اتفاق نمی افتاد. در این دوره، بهترین منابع روز در آمریکا و اروپا با کمترین فاصله به ایران می آمد، ترجمه می شد و با بهترین کیفیت به دست ما می‌رسید.

تا پیش از این دوره، اصلاً کتاب کودک به معنای امروزی نداشتیم

این نویسنده و پژوهشگر خاطرنشان کرد: یکی از نکات جالب توجه در این بازه زمانی توجه به کتاب کودک بود در واقع، تا پیش از این دوره، اصلاً کتاب کودک به معنای امروزی نداشتیم؛ کتاب‌ها فقط محدود بود به داستان‌هایی مثل حسین کرد شبستری و خاله سوسکه و بهرام گل اندام و این قبیل، داستان‌هایی عموماً فولکلور که فکر می‌کردند برای بچه ها خوب است. بچه‌های توی مکتب‌خانه‌ها هم یا این قصه‌ها را می‌خواندند یا «گلستان» سعدی را. در دسته بندی سال به سال آثار «فرانکلین»، در ۱۰ سال اول که خود همایون صنعتی‌زاده سردمدار آن بود، به یکباره با ژانر کتاب کودک از نوع علوم و فنون روبه‌رو می شویم، کتاب‌هایی با محوریت نو درباره صوت و نجوم و تاریخ و علم. یعنی سطح آگاهی کودکان ما از شنگول ومنگول می‌رسد به اینکه جهان چگونه می‌چرخد.

جلیسه در پایان گفت: مهم‌تر از این، نکته ای بود که صنعتی‌زاده به آن اشاره می‌کرد، اینکه ما، مادران و پدران، هم باید آگاهی داشته باشیم. به دنبال این تفکر، یک مجموعه کتاب هم در این ژانر منتشر می‌شود، کتاب‌هایی مثل «سازگاری اطفال در خانه»، «آموزش جنسی اطفال»، «خانه، مدرسه و کودک»، «پرورش مسئولیت در اطفال» و «مشکلات روحی اطفال.» او همچنین در سال ۱۳۴۶ کارخانه کاغذ «پارس» را راه می‌اندازد که همه نیاز کاغذ داخلی ما را تأمین می‌کرد.

وی یادآور شد: اینها چیزهای بسیار مهمی است. ما باید چاپ و نشر را به دوره قبل و بعد از همایون صنعتی‌زاده تقسیم بکنیم. او یک نقطه عطف بزرگ در این زمینه است.