درباره آنتونی گیدنز و چکیده آثار او
روزنامه ایران
میان جامعه‌شناسان شهیری که کتاب‌هایشان در ایران ترجمه و منتشر و خریداری می‌شود، آنتونی گیدنز-Anthnony Giddens- از اقبال بلندتری برخوردار است. یک دلیل آن، نیاز جامعه فرهنگی و دانشگاهی ایران به درک اجتماعی عمیق‌تر از مسائل معاصر است و یک علت هم خود گیدنز و کیفیت آثار او است. البته جامعه‌شناسی و سایر شقوق علوم اجتماعی سال‌هاست به یک مولفه فعالیت روشنفکری در ایران بدل شده است و حتی وسوسه آن، معمولاً سیاستگران حرفه‌ای را نیز به خود جلب و جذب می‌کند. این مساله در میان روشنفکران مذهبی نیز مصداق دارد.
کتابی که گیدنز را در ایران مرجعیت بخشید و تثبیت کرد، اثر عمومی و مدرسی وی به نام «جامعه‌شناسی» بود. (1) این اثر مفصل که دربرگیرنده هفت بخش و بیست و دو فصل و یک ضمیمه درباره چگونگی استفاده از کتابخانه بود، برای دانشجویان جامعه‌شناسی تمهید و تالیف شده بود و با خلاصه‌نگاشت‌ها، توضیح مصطلحات هر بحث و مفاهیم اصلی و بالاخره پرسش‌هایی در پایان هر قسمت و نیز مقدمه‌های آموزنده و فهرست‌های عالی در هر فصل به صورت جداگانه، فقط و فقط برای آموزش تدوین شد و مورد استفاده قرار می‌گرفت. از این نظر، اثر وی در قیاس با سایر آثاری که قبلاً در زبان فارسی ترجمه یا تالیف شده بود، امتیازات فراوانی داشت. امتیازاتی که کتب تام باتوموریا بارنزوبکر یا حتی ریمون آرون از فرنگی‌ها و احسان نراقی و امیرحسین آریان‌پور از وطنی‌ها فاقد آن بود. علاوه بر این، بحث‌های گیدنز با توجه به جدیدترین منابع در معتبرترین سطح تالیف شده بود و مباحث عینی‌تری در باب مسائل معاصر جهان را نیز در بر داشت. این نوشدگی و بهکرد تا آنجا بود که مسائلی مرتبط با انقلاب ایران یا آخرین تحولات اجتماعی و سیاسی در آمریکا و اروپا را نیز در دایره مباحث خود قرار می‌داد. مهم‌تر از همه، از چنان صراحت و روشنی‌ای در بیان مباحث برخوردار بود که هیچ ابهام و سوءبرداشتی برای خوانندگان آماتور جامعه‌شناسی ایجاد نمی‌کرد. اینگونه آنتونی گیدنز به مرجعی مهم و مداوم در عرصه مطالعات جامعه‌شناسی در ایران بدل شد. پس از آن به سرعت شاهد ترجمه و انتشار آثار دیگری از وی بودیم. (2)
آنتونی گیدنز دباره جامعه‌شناسی نکته ظریفی گفته است: «جامعه‌شناسی رشته به غایت متنوعی است. تفاوت‌هایی که از لحاظ دیدگاههای نظری و روش‌شناسی در این رشته وجود دارند آن را به شعب و مکاتب متعدد فکری که همه رقیب یکدیگرند منشعب می‌کنند. هر نوع شیوه طبقه بندی نظریات جامعه‌شناختی به این ترتیب تا حدودی جنبه خودسرانه به خود می‌گیرد. ولی یک دوگانگی کلی بین طرز «برخوردهای» جامعه‌شناسان با نظریات کلی جامعه‌شناسی وجود دارد که در زمان حاضر شاید بارزتر از هر زمان دیگر است. مبادی این دوگانگی را می‌توان به راحتی در معضلات سیاسی مورد بحث متفکران اجتماعی کلاسیک تشخیص داد و پیوندی را که تا امروز هنوز هم به طرزی کم و بیش مستقیم بین این دوگانگی و نوعی جهت‌گیری قاطعاً ارزشی در زمینه تفکرات سیاسی وجود دارد مشاهده کرد...»(3)
این جستار، تقریباً بیانگر وضع کنونی جامعه‌شناسی در جهان پیشرفته است و کتاب‌ها و آثار پرتعداد گیدنز حتما صحت آن را تایید می‌کند. کتاب‌هایی که حجم فوق‌العاده زیادی را در بر می‌گیرند و دسترسی بدان‌ها نیز بسیار دشوار است. معهذا از حسن اتفاق و به اهتمام فیلیپ کسل –Philip Cussell- در سال 1993 توسط انتشارات مک میلان، منتخباتی بسیار عالی و سنجیده از آثار گیدنز، همراه با مقدمه‌ای مفصل و روشنگر در باب شخصیت و نظریات وی و کتابشناسی و توضیحات دیگر در پایان اثر، در دسترس خوانندگان و علاقه‌مندان آثار وی قرار گرفت. انتشار برگردان فارسی همین اثر توسط حسن چاوشیان به تازگی، امکان بسیار ارزشمندی برای خوانندگان فارسی‌زبان فراهم آورده تا فقد اصل آثار گیدنز و دشواری مضاعف پژوهشگران و دانشجویان جامعه‌شناسی در ایران تا حدودی برطرف و آسان شود.(4)
مطالعه چکیده آثار گیدنز بیانگر شیوه نگرش تاریخی وی به مباحث است. تبارشناسی و ریشه‌یابی نکته‌ها و مسائل با دید انتقادی از خصوصیات مکتب فکری گیدنز است، ضمن آن که معمولاً مباحث جامعه‌شناسی را نه به صورت موردی و خاص، بلکه به صورت تطبیقی و با در نظر گرفتن شرایط متفاوت در جوامع گوناگون طرح می‌کند و به همین علت به نتایج جامع و درخشانی می‌رسد. گیدنز به رابطه و تاثیری عمیق در جهان امروز، میان جهان توسعه‌یافته و جوامع واپس‌مانده باور دارد و آرای بسیار مهم و نوآورانه‌اش درباره جهانی شدن، ریشه در همین پیوند متقابل جوامع صنعتی و توسعه‌نیافته دارد. وی به موضوعاتی نظیر نابرابری‌های اجتماعی و انواع تبعیض‌های نژادی و جنسی و اقتصادی و ...توجهی ویژه نشان می‌دهد و ریشه بسیاری از معضلات جوامع و جهان معاصر را در این مسائل می‌بیند. او عمیقا به Globalization باور دارد و فکر منسوخ شده نمونه‌برداری از یک جامعه و تعمیم آن به سایر جوامع را عملا باطل کرده است. جهان امروز در پیوستگی پیچیده‌ای، مدام به سوی مسائل مشترک و معضلات همسان پیش می‌رود. مسائل زیست‌محیطی، جنگ و صلح و مخاطرات هسته‌ای، توزیع انرژی، شکاف میان شمال جنوب، مساله رسانه‌ها، انقلاب اطلاعاتی و ارتباطاتی، تجارت جهانی و ... همگی برای گیدنز مسائل مهم و اساسی محسوب می‌شود که باید با نگاهی فراگیر و بر اساس مطالعات و روش‌های دقیق موضوع بحث و تحقیق قرار گیرد.
اما، چکیده آثار گیدنز، نه فقط به مسائل عینی اجتماعات و جوامع معاصر می پردازد، بلکه «طیفی گسترده از مباحث مهم نظری در این اثر به چشم می‌خورد که از آن جمله می‌توان به آرای گیدنز درباره نوشته های مارکس. دورکیم، وبر و فوکو اشاره کرد. افزون بر این، کتاب حاضر رویکرد نوآورانه خود گیدنز را به مسائل بنیادین نظریه اجتماعی باز می‌نماید. اندیشه‌های او درباره قدرت، زمان-مکان و نسبت کنش و ساخت، و نیز تحلیل‌های روشنگر و معرفت‌آموز او به وجهی نیکو ارائه شده است.»(5)
اشارتی که در عبارت بالا نسبت به زمان-مکان شد، از مولفه‌های مهم دیدگاه گیدنز است. به نظر او «حذف زمان و مکان از تحلیل اجتماعی یا قائل بودن به اولویت پیشینی یکی بر دیگری، فهم ما را از راه و رسم شکل‌گیری واقعیت اجتماعی به شدت تحریف می‌کند.»(6)
این نگاه گیدنز، البته با مفهوم فلسفی آن، نظیر تحقق معرفتی به واسطه زمان و مکان در فلسفه کانت متفاوت است. او مکان را گاهی بستر قدرت می‌داند، چنان که او حتی این پرسش را مطرح می‌کند که «مکان‌ها چگونه منابعی برای اعمال صور گوناگون سلطه فراهم می‌آورند. سلطه بر اشخاص و بر طبیعت. برخی مکان‌ها مثل شهرها و ملت-دولت‌ها یا دولت‌های ملی که دو مورد اساسی‌اند، مکان‌هایی هستند که در آن‌ها قدرت خلق و متمرکز می‌شود. این «ظرف‌های قدرت» به یک سازمان، مثل دستگاه حکومتی دولت، اجازه می‌دهند که توان کنترل تابعان خود را، که از نظر مکانی و بنابراین زمانی، در دوردست‌ها پراکنده‌اند...همچنان حفظ کند...»(7)
این نمونه نشانگر اوج‌گیری نظریه‌پردازی‌ها و کیفیت بحث‌های آنتونی گیدنز است. بحث‌هایی که متفقا به جهت حل مشکلات بشری دنبال می‌شود.
فی‌المثل مسائلی نظیر قدرت و سلطه و امثالهم که غالبا موضوع پژوهش‌های اوست، در سپهری سیاسی و در سایه بحث‌هایی جامعه‌شناسانه به نتیجه می نشیند و اصطلاحاتی نظیر «سیاست زندگی» و «سیاست رهایی‌بخش» را مطرح می‌کند. برای او «مساله سیاست زندگی این است که چگونه می‌توان از قدرت برای آفریدن جهانی استفاده کرد که در آن امکان فعلیت یافتن خویشتن خویش فراهم باشد. چنین هدفی صرفا از طریق نظام‌های انتزاعی و «سیاست رهایی‌بخش» به دست نمی‌آید؛ سیاست زندگی اغلب ایجاب می‌کند که برای پس زدن «قید و بند»های نظام‌های انتزاعی از نظام‌های تخصصی استفاده شود...در هر دو سیاست مذکور خطرهای احتمالی زیادی وجود دارد. قدرت مهیبی که نظام‌های انتزاعی خلق می‌کنند، توان بالقوه آفریدن آخرالزمانی مدرن، و تهی ساختن زندگی از هر معنایی را در خود دارند؛ اما این انرژی فرصت‌هایی هم برای مقاومت و بازساختن پیش می‌آورد.»(8)
چکیده آثار گیدنز مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل است: عناوین این شش فصل به خوبی گواه اهمیت مباحث است: 1- مصاف با سنت‌های نظری کلاسیک 2- مسائل کنش و ساخت 3- زمان و مکان 4- سلطه و قدرت 5- ماهیت مدرنیته 6- نظریه انتقادی.
در ذیل این شش فصل. بیست و نه مطلب از آثار گیدنز برگزیده و منتشر شد که حقیقتاً راهگشا و نشانگر فضل و دانش عمیق گیدنز و اثبات‌کننده این نظر فیلیپ کسل است که: «گیدنز در حال حاضر در صف اول نظریه اجتماعی معاصر است، و یقیناً برجسته‌ترین شخص در دنیای انگلیسی‌زبان است. وسعت فوق‌العاده آثار، خلاقیت و ابتکار و توانایی او در توضیح نکات مبهم و دشوار، به راستی اثرگذار است...و نفوذ او بر علوم اجتماعی بسیار چشمگیر و در حال افزایش است.» (9)
ویراستار، مباحث این کتاب را به گونه‌ای برگزیده و تدوین کرده است که تاثیر بر یکدیگر و چارچوب‌های کلی تفکر گیدنز روشن شود. مقدمه مفصل وی نیز به غایت آموزنده و مفید است، زیرا ضمن نشان دادن جایگاه معتبر گیدنز، کلیدهای فهم و درک برخی مباحث اساسی وی را ارایه می‌کند. همان طور که گفته شد، نه تنها محققان جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی، بلکه گروه‌های دیگر و پژوهندگان سایر رشته‌های علوم انسانی نیز از آرای گیدنز بهره‌مند توانند شد. مثلا سیاستگران و سیاست‌اندیشان، نه تنها با بسیاری از مباحث جدی و پایه سیاست در جهان معاصر آشنا می شوند، بلکه برای تعمیق تفکرشان نیازمندند اینگونه مطالعاتی را دنبال کنند. مثلا آنجا که در باب «نظم نظامی جهان»، گیدنز می‌نویسد: «نظم نظامی جهان امروز سه بعد نهادی کلیدی دارد: تفوق ابرقدرتی، تجارت اسلحه و نظام‌های پیمان نظامی. هر یک از این سه به طور مستقیم به یکدیگر مربوط هستند، زیرا ابرقدرت‌ها نه تنها دارای نیرومندترین حضور نظامی هستند بلکه بر تجارت اسلحه نیز استیلا دارند و نظام‌های جهانی پیمان‌هایی نظامی بنا کرده‌اند که اغلب مستلزم آموزش نظامی ارتش‌های دولت‌های هم‌پیمان است.»(10)
مسائل دیگر نیز می‌تواند اثر اجتماعی و بلکه تربیتی و شخصی قدرتمندی بر خواننده بگذارد. بحث گیدنز در ماهیت مدرنیته، یاری شایانی به مردمان جوامع در حال گذار و درک جوهر مدرنیسم می‌کند. نکته‌هایی که او تحت عنوان «دموکراتیزه کردن زندگی شخصی»(11) می‌گوید بسیار تکان‌دهنده است و من به قطع و یقین می‌گویم که همه ما نیازمند مطالعه آنیم. بحث وی در این باب، بسیار عینی، ملموس و نکته‌سنجانه است. هر چند با این عبارات نغز که بوی تفوق عاطفی و آرمانگرایی رمانتیک می‌دهد آغاز می‌شود: «امکان‌پذیر بودن صمیمیت به معنای نوید دموکراسی است: این مضمونی است که من در فصل‌های قبلی مطرح کرده‌ام...پیدایش رابطه ناب، سرچشمه ساختاری این نوید است، نه فقط در حیطه رابطه جنسی بلکه در روابط والدین-فرزندان و سایر شکل‌های خویشاوندی و دوستی؛ ما می‌توانیم رشد و توسعه چارچوبی اخلاقی برای نظم دموکراتیک شخصی را به تصور درآوریم که در روابط جنسی و سایر حیطه‌های شخصی با مدل عشق رفاقت‌آمیز همخوانی داشته باشند.»(12)
این نوشتار را با نکته‌ای و پرسشی که گیدنز در ضمن مقاله «نظریه انتقادی» مطرح کرده به پایان می‌برم. این دو عبارت مساله و سوال اساسی ما است و می‌تواند انگیزه‌ای برای خوانش کتاب در انسان‌های متعمق و با فرهنگ ایجاد کند: «سیاست زندگی سیاست تصمیم‌گیری‌های زندگی است. این تصمیم‌ها چیستند و ما چگونه باید آن‌ها را در قالب مفاهیم درآوریم؟»(13)
پانوشت‌ها:
1- این اثر با مشخصات ذیل در ایران منتشر شده است: جامعه‌شناسی، آنتونی گیدنز، ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی، چاپ اول 1372،900 صفحه.
2- از جلمه این کتاب‌ها:
- دورکیم، ترجمه یوسف اباذری، انتشارات خوارزمی، بی‌تا
- جامعه‌شناسی: پیش‌درآمدی انتقادی، ترجمه ابوطالب فنایی، فرهنگ، 1373
- سیاست و جامعه‌شناسی در اندیشه ماکس وبر، ترجمه مجید محمدی، نشر قطره 1375
3- جامعه‌شناسی مدرن، پیتر ورسلی، ترجمه حسن پویان، انتشارات چاپخش، چاپ اول 1372، جلد دوم، جستاری از مقاله گیدنز با عنوان: «قدرت در نوشته‌های اخیر تالکت پارسونز»،ص483
4- مشخصات این کتاب عبارت است از: چکیده آثار آنتونی گیدنز، ویراستار فیلیپ کسل، ترجمه حسن چاوشیان، انتشارات ققنوس، چاپ اول 1383، 488 صفحه، قیمت 4200 تومان با جلد شومیز
5- از مقدمه چکیده آثار آنتونی گیدنز، همان
6- همان، ص30
7- همان، صص31و32
8- همان، 52و53
9- از مقدمه ویراستار، همان
10- همان، ص383
11- ص431 تا 435
12- ص432
13-ص472
