چهارشنبه ۲۶ شهریور ۱۴۰۴
خبرگزاري ايبنا
سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - آناهید خزیر: کتاب «آناهیتا» نوشته مانیا سعدی‌نژاد (نشر ققنوس) روایت پیدایش و پذیرش ایزدبانوی آب به بررسی تغییر و تحولات این ایزدبانو می‌پردازد، که قدمتش به حدود ۵۰۰۰ سال ق.م باز می‌گردد. مردمان نیاهندواروپایی آناهیتا را در مقام ایزدبانوی آب می‌پرستیدند. میان آناهیتا و سایر ایزدبانوهای آب شباهت‌های زیادی وجود دارد که در سراسر اروپا می‌توان در کنار رودهای بزرگ ردپایشان را یافت. با کوچ نیاهندواروپاییان به فلات ایران، به دنبال رویارویی‌های فرهنگی و بازرگانی و گاه صلاحدیدهای سیاسی حاکمان، آناهیتا ویژگی‌های ایزدبانوهایی (از قبیل ایشتر، اینانا و…) را پذیرفت که مردمان ساکن فلات ایران از جمله عیلامی‌ها و بابلی‌ها پیشتر می‌پرستیدند. در دوران هخامنشیان آناهیتا اهمیت زیادی داشته است، اما پس از ورود اسلام به ایران، دیگر در نظام پرستش ایرانیان جایی نداشته، ولی می‌توان ردپایش را در ادبیات به‌خصوص در شاهنامه فردوسی یافت. هدف این کتاب بررسی این تغییرات و مطالعه ارتباط آناهیتا با سایر ایزدبانوهای آب و افسانه‌ها و اسطوره‌های مربوط به آب (از جمله اژدها و منجی) است. با فاطمه شاداب درباره آناهیتا، ایزدبانوی آب‌ها گفت‌وگویی کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
در ابتدا درباره مفهوم آناهیتا توضیح دهید که در ادبیات مزدیسنی چه معنایی دارد؟
نام آناهیتا در واقع اردوی سورا آناهیتا است که از سه صفت متوالی که از نظر دستوری مؤنث هستند، تشکیل شده است. کارشناسان نظرات مختلفی درباره معانی هر یک از بخش‌ها دارند. در مورد بخش اول «اردوی» برخی آن را خیس و مرطوب معنی کرده‌اند که با نقش رود آسمانی که در اوستا به آناهیتا داده شده، هماهنگی دارد. برخی آن را به واژه‌های سانسکریت منسوب می‌دانند که معنی موفقیت می‌دهد و در نتیجه این صفت را «کسی که موفق می‌شود» ترجمه کرده‌اند. برخی برای آن ریشه ودایی قائل هستند و آن را «کسی که مجبور می‌کند» معنی کرده‌اند. برخی هم آن با در نظر گرفتن واژه‌ای در هند باستان، آن را «بلند مرتبه» معنی کرده‌اند که به نظر نسبت به بقیه معانی قانع کننده‌تر است.
در مورد بخش دوم «سورا» اختلاف نظر کمتر است و به معنای «قهرمان» و «قوی بودن» اشاره دارد. این واژه در شکل مذکر به معنی «قهرمان» و شکل مؤنث به معنای «مقتدر» است. اختلاف نظر در مورد بخش سوم بیش از سایر بخش‌ها است. آن را «پاک» و «بی گناه» معنی کرده‌اند و برخی هم مفهوم «رها (از هر چیز)» را برای آن در نظر گرفته‌اند. در قالب واژه اوستایی «رها»، «آزاد» معنی شده که قانع‌کننده به نظر می‌رسد. در اوستا هم صفت «سورا» و هم صفت آناهیتا برای ایزدبانوهای دیگر هم استفاده شده است. در مجموع می‌توان درباره ایزدبانوی ایرانی رود گفت که اوست «بلند مرتبه، سرشار از نیروی زندگی‌بخش و رها از هر قید و بند آب»
آناهیتا چه کارکردی در میان جامعه ایرانی آن روزگار داشته است؟
درباره کارکردهای آناهیتا باید گفت بارزترین نقش او ایزدبانوی آب‌ها است، ایزدبانویی که در آسمان زندگی می‌کند، با فرمانروایی و حکومت ارتباط دارد، دارای جنبه‌های روحانی است و شایستگی این را دارد که به پیشگاهش قربانی تقدیم کنند. البته همه کسانی که برای او قربانی می‌کنند شخصیت‌های مثبت نیستند و حتی افرادی مانند افراسیاب هم به پیشگاه او قربانی می‌کنند. این جنبه از آناهیتا ارتباط او با «دیو یسنان» را مطرح می‌کند. آناهیتا سه جنبه کاملاً متفاوت داشته و به این ترتیب همه اقشار جامعه می‌توانستند با او حس نزدیکی داشته باشند. او قربانی‌های روحانی را دریافت می‌کرده، از حاکمان و روحانیان پشتیبانی می‌کرده، حامی جنگاوران بوده و ایزدبانوی باروری بوده که کارکردهای شفابخشی و تطهیرکنندگی داشته است.
دیرینگی آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی به چه دوره تاریخی بازمی‌گردد و سیر تطور آناهیتا، مهمترین ایزدبانوی ایران باستان چگونه شکل گرفته شده است؟
دیرینگی آناهیتا به دوران مردمان نیا هندواروپایی می‌رسد که به چشمه‌ها و رودخانه‌ها ایزدبانویی را منسوب می‌کردند. در سرتاسر اروپا ایزدبانوهای آب گوناگونی وجود دارند که به چشمه‌ها و رودهای گوناگون منسوب شده‌اند که کارکردهای شفابخشی، باروری به آنها نسبت داده شده است. طبق شواهد به دست آمده به برخی از این ایزد بانوها قربانی هم پیشکش می‌شده است. برای مثال سکوانا، ایزدبانوی رود سن در فرانسه که در معبدش اقلام پیشکشی یافت شده که از کارکرد شفابخشی او حکایت دارند. گاهی سرهای بریده دشمنان به ایزدبانوها پیشکش می‌شده که بیانگر کارکرد حمایت از جنگاوران است. برای مثال شواهدی از انجام چنین مراسمی در روکوپرتوز و انترمونت در فرانسه به دست آمده است. پدیده مشابهی در ایران هم وجود داشته است. اردشیر پادشاه ساسانی برای اثبات سرسپردگی‌اش به آناهیتا، سرهای دشمنان شکست خورده‌اش را به معبد او در استخر می‌فرستاد. در «آیین سر» جنبه جنگاوری آناهیتا مد نظر است. مناسک اروپایی‌ها با رسوم ایرانی شباهت‌های زیادی داشته که نمی‌توان آن را تصادقی دانست.
آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی چگونه به تصویر کشیده شده است؟
در اوستا و در آبان یشت که به آناهیتا تقدیم شده او را ایزدبانویی زیبا و مقتدر توصیف کرده؛ او رودی آسمانی است که به زمین فرو می‌ریزد و به شکل آبشار و رودخانه در می‌آید. او موجودی الهی و قدرتمند توصیف شده که به خدایان دیگر کمک می‌کند و به زنی زیبارو و ابرقهرمان تبدیل می‌شود. در آبان یشت ویژگی‌های بدنی، لباس‌ها و کفش‌ها و تاج ایزدبانو و کاخ‌های او با جزئیات شرح داده شده است. آناهیتا در اوستا نقش بارزی دارد و یکی از یشت‌ها به نام آبان‌یشت به او تقدیم شده است. این یشت ۳۰ کرده یا بخش دارد و پس از فروردین یشت و مهر یشت سومین یشت بلند اوستا است. ترجیع بند آن «ای سپیتمان زرتشت، برای اردوی سورا آناهیتا قربانی کن» است. در بخش یکم آناهیتا را معرفی می‌کند و کارکردهای او را شرح می‌دهد. او ایزدبانوی آب، کارکردهای باروری از جمله زایمان آسان، شیر دهی به موقع، پاک کردن نطفه مردان و زهدان زنان را به او نسبت می‌دهد. او کسی است که بر ثروت و قدرت می‌افزاید و باعث ازدیاد دام‌ها و زمین‌ها می‌شود. در بندهای بعدی او را ایزدبانویی زیبا و قدرتمند می‌خواند که به آبشار - رود تبدیل می‌شود و از کوهی بلند به پایین فرو می‌ریزد. در جای دیگری او را ایزدبانویی قدرتمند توصیف می‌کند که خودش ارابه‌اش را می‌راند.
در بخش دوم چهره‌های افسانه‌ای که آناهیتا را ستایش می‌کنند مفرغی می‌کند که برخی از آنها شخصیت منفی دارند و از لطف اناهیتا محروم می‌شوند. بخش بعدی درباره تأثیر و اهمیت او میان گروه‌های مختلف مردم است (روحانیون، جنگاوران، مردم عادی و به ویژه زنان) و شیوه ستایش او را شرح می‌دهد. آخرین بخش به توصیف ظاهر آناهیتا پرداخته، ایزدبانویی قدرتمند که ارابه او را چهار اسب سفید پیش می‌رانند؛ که هر کدام نماد باران، باد، ابر و تگرگ هستند که پدیده‌های مهارنشدنی طبیعت هستند و با آب ارتباط دارند. همچنین بر زیبایی او تأکید شده و جزئیات لباسی، کفش، تاج او شرح داده شده است. گویی ایزدبانو در مراحل مختلف تکاملش این ویژگی‌ها را کسب کرده و اهورا مزدا او را در قالب یکی از مهمترین خدایان زرتشتی آفریده است.
به گفته برخی از پژوهشگران تاریخ، آناهیتا در دوره هخامنشیان از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. دیدگاه شما در این زمینه چیست؟ و اینکه دگرگونی دایمی نقش او در دوره‌های تاریخ ایران باستان چگونه بوده است؟
به نظر می‌رسد در دوران هخامنشی آناهیتا جایگاه والاتری داشته و در کنار اهورامزدا و میترا ستایش می‌شده است؛ در دوران اشکانیان مناسک مربوط به آناهیتا هر چند تغییراتی پیدا کرد ولی دوام آورد. در دوران اشکانیان جنبه جنگاوری جنبه بارز ایزد بانو بود. آناهیتا خدای پشتیبان پادشاهان ساسانی بود و معابد زیادی در این دوران وقف او شد. اما در متون پهلوی کمتر ذکری از او شده است که دلایل گوناگونی برای آن مطرح شده است. یکی از مهمترین سرودهای اوستا به نام آبان یشت در بزرگداشت آناهیتا سروده شده که اهمیت او را در دین زرتشتی نشان می‌دهد.
آیا در شاهنامه فردوسی و دیگر متون کهن ایرانی همانند اوستا می‌توان ردپایی از آناهیتا پیدا کرد؟
در متون فارسی پس از اسلام نیز می‌توان ردپایی از ایزدبانوهای قدیمی از جمله آناهیتا یافت. مهمترین اینها را می‌توان در شاهنامه فردوسی پیدا کرد. در شاهنامه داستان زنانی شرح داده شده که هیچ شباهتی به زنان دوره‌ای که فردوسی در آن می‌زیسته نداشته‌اند. آنها زنانی زیبا با قد بلند «سرو بالا بلند»، موهای بلند تیره و چشمانی مانند آهو بوده‌اند. اینها معیارهای زیبایی در دوران فردوسی نبوده است و احتمالاً به دوران پیشتر باز می‌گردند. در نقاشی‌های پنجیکت که متعلق به قرن هفتم میلادی هستند، زنان با این ویژگی‌ها ترسیم شده‌اند. شخصیت‌های زن شاهنامه بازتابی از ایزدبانوهای باستانی بوده‌اند که از لحاظ دیداری مردم از آنها خاطره‌ای دور داشته‌اند. رودابه و سودابه دو شخصیت زن اصلی هستند که در شاهنامه شرح داده شده‌اند. در نام هر دوی آنها از عنصر آب یاد شده است. هر دوی آنها دختران پادشاهان بیگانه‌ای بوده‌اند که پدرانشان تمایلی نداشته‌اند دخترانشان با ایرانی‌ها ازدواج کنند ولی هر دو شخصیت قدرتمندی داشته‌اند و برای به دست آوردن خواسته‌شان مبارزه کرده‌اند. آنها با سحر و جادو ارتباط داشته‌اند و عبارت جادوزن به آنها اطلاق شده که بازتابی از مناسک ایزدبانو است.
در هزاره دوم پیش از میلاد هنگامی که مهاجمان هندوایرانی به سرزمین‌های جنوبی‌تر آسیای مرکزی حمله کردند، باورها و آیین و رسوم ایزدبانوی رود-آب و پسر یا معشوقش خدای گیاهان در میان مردم رواج داشت که احتمالاً از طریق تجارت با مردم میانرودان به این منطقه رسیده بود. با گذشت زمان ایرانی‌ها این شخصیت‌های بومی را با خدایان خودشان به خصوص آناهیتا درهم آمیختند. یکی از مهمترین بخش‌های این اسطوره برگزاری مراسم دوره‌ای سوگواری و گریه و زاری برای مرگ معشوق است و زنان در این مراسم نقش بارزی دارند. اشک زنان نمادی از آب و بارانی است که به خاک زندگی می‌بخشد و به ایزد بانو کمک می‌کند تا معشوقش را بازیابد. این داستان برای ایشتر- اینانا و دموزی نقل شده و مراسمی هم برگزار می‌شده است و همین داستان برای سودابه و سیاوش هم بازسازی شده است.
ردپای مناسک آناهیتا را می‌توان در بسیاری از آیین و رسومی که امروزه در ایران برگزار می‌شوند یافت. برای مثال مراسم گاهنبار که بخشی از خوراک مقدس را به آب روان می‌ریزند. در سفره هفت سین یکی از سین‌ها سبزه است که مردم در سیزده بدر آن را به آب روان می‌اندازند که شاید همان پیشکش کردن به آب باشد. برخی خانواده‌ها پیش از تحویل سال شیرهای آب را باز می‌گذارند و چراغ‌ها را روشن می‌کنند. آیا اینها با ایزدبانوی آب ارتباطی دارد؟ هنوز هم مناسکی در ایران برگزار می‌شوند که ارتباطی با مذهب شیعه ندارند و زنان نقش اساسی را در آن ایفا می‌کنند. مانند مراسم آب پاشی در سبزوار؛ مراسم عروسی قنات‌ها؛ مراسمی که در سیستان برگزار می‌شود که عروس به نام «اوشیدر» در هامون شنا می‌کند (با متون زرتشتی همخوانی دارد) قربانی کردن در کنار آب روان در مراسم عید قربان؛ مراسم چک و دوله که زرتشتیان برگزار می‌کنند؛ گذاشتن آینه در سفره‌های مختلف مانند سفره حضرت رقیه و بی بی سه‌شنبه که آن را نماد آب می‌خوانند.
نمونه‌های گوناگونی از آناهیتای ایرانی در فرهنگ‌های دینی سرزمین‌های همسایه چگونه تبیین شده است؟
آناهیتا در واقع تجلی ایرانی ایزدبانوی باستانی هندواروپایی آب است که در طول تاریخ و در زمان‌ها و مکان‌های مختلف جنبه‌ها و کارکردهای گوناگونی به او منسوب شده است. او ویژگی‌های اصلی‌اش را از خدایان جوامع هندواروپایی گرفته و بسیاری از خصوصیت‌های خدایان عیلامی و میانرودانی مانند ایشتر و اینانا را پذیرفته است. توصیف جواهرات آناهیتا در اوستا از ایشتر تأثیر گرفته است. زوج الهی مردوک و ایشتر با زوج میترا و آناهیتا شباهت‌های بسیاری دارند. سه گانه اهورامزدا- آناهیتا- میترا اولین بار در کتیبه‌های اردشیر دوم دیده شده که بخش بزرگی از جمعیت شاهنشاهی هخامنشی هنوز از نظر فرهنگی عیلامی بوده‌اند و احتمالاً پادشاه ایرانی می‌خواسته با الگو برداری از سه گانه عیلامی هومبان- این شوشینک- کیریریشه و تلفیق آیین‌های منطقه‌ای خدای عدالت و ایزدبانوی باروری- جنگاوری در ایران (میترا و آناهیتا) پایگاه قدرتش را مستحکم کند.
مورد جالب دیگر ارتباط احتمالی آناهیتا با افسانه باستانی اژدهاکشی است. دو نفر از قهرمانانی که به درگاهش قربانی می‌کنند - فریدون و گرشاسب- «قهرمانی که اژدها را نابود می‌کند» بوده‌اند. قهرمانان دیگر مانند جمشید، کاووس، توس هم به درگاه او قربانی کرده‌اند. حتی جنگاوران اهریمنی مانند اژی‌دهاک و فرنگرسین هم به درگاه او قربانی پیشکش می‌کرده‌اند که اولی خود اژدها بوده و دومی با خشکاندن رودها رفتاری اژدهاوار داشته است. سوشیانت‌ها هم با آناهیتا ارتباط دارند. آنها از دریاچه‌ای سر بر می‌آورند که آناهیتا مراقب و محافظ آن است. سوشیانت اوستایی نقش اژدهاکشی دارد. او از دریای کیانسه برمی‌خیزد و با دیدگان خرد به جهان نگاه می‌کند که خرد خود را از ایزدبانوی دریاچه گرفته است.
در میان خدایان ودایی هم ایزدبانوهایی هستند که شباهت‌های زیادی با آناهیتا دارند؛ برای مثال ادیتی همتای آناهیتا در زبان ودایی است. او ایزدبانویی است که با آب‌های کیهانی در ارتباط است و از نظر لغوی نام ادیتی معنای «نامحدود» و «رها از هر قید و بند» را می‌دهد که با آناهیتا همخوانی دارد. نماد ادیتی گاو مقدس است که با هفت رودخانه اصلی جغرافیای ودایی ارتباط دارد. در افسانه‌های زرتشتی هم یک گاو مقدس وجود دارد. دانو ایزدبانوی هندو اروپایی رودخانه است که پسرانش سدی در برابر آب‌های آسمانی هستند و نقشی اهریمنی دارد و مادر اژدها است. می‌توان گفت بین دانو که در اصل ایزدبانوی آب بوده و بعدها اهریمنی شده با افسانه‌های مردمان نیا هندواروپایی که در آن قهرمان موفق به کشتن اژدهای نگهبان منابع آب می‌شود، ارتباط روشنی وجود دارد. سرسوتی یکی از روخانه‌های مقدس است که از بسیاری جهات به آناهیتا شباهت دارد. ارتباط با باروری، ستایش آن در قالب رودی افسانه‌ای، و داشتن شخصیتی انسانی از این جمله‌اند. سرسوتی در نقش ایزدبانوی خرد خدایی قدرتمند بوده و او را جنگاوری می‌دانسته‌اند که با نابود کردن دشمنانش از باورمندانش حمایت می‌کرده است.
* عکس روی جلد: تندیس برنزی ایزدبانویی به نام «ساتالا آفرودیته» که به آناهیتا منسوب شده است. مربوط به سده یکم پیش از میلاد، که در منطقه ساتالای باستانی در ترکیه پیدا شده است.
