منبع: روزنامه سازندگی
سه‌شنبه ۴ دی ماه ۱۳۹۷
نگاهی به کتاب «مروری بر روانشناسی فرهنگی- تاریخی» اثر سعید شجاع شفتی
انسان به روایت فرهنگ و تکامل
مروری بر روانشناسی فرهنگی- تاریخی
سعید شجاع شفتی
319 صفحه
32000 تومان
انتشارات ققنوس
انسان و تحلیل ماهیت رفتارهای او بخش مهمی از دانش بشری را به خود اختصاص داده است و در این میان روانشناسی به عنوان یکی از مهم ترین علوم انسانی- زیستی در پی پاسخ به پرسش‌های بی شماری بوده است. پرسش هایی که بی شک نمی توان تمام آن‌ها را با رویکردی یکسان پاسخ گفت و همین امر باعث شده است مکاتب مختلفی در علم روان شناسی تاسیس شوند که هر کدام از دریچه خود سعی در توضیح رفتار بشری داشته باشند. روانشناسی فرهنگی- تاریخی یکی از این مکاتب است، رویکردی که از دل آن شاخه های مهمی از علم روانشناسی همچون روان شناسی تکاملی که امروزه در صدر تحقیقات دانشگاهی این علم جای گرفته است، بیرون آمده است. به طور عمومی در روان شناسی چنین مفروض است که تمامی اجزای تشکیل دهنده افکار و رفتار انسان در حیطه این علم قرار می گیرند و به همین دلیل رفتارها و اندیشه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی او نیز خارج از این چارچوب نیست. روان شناسی فرهنگی- تاریخی با توجه به همین رویکرد و مدت ها بعد از تاسیس علم روان شناسی مورد توجه محققان این حوزه قرار گرفت. کتاب پیش روی همان طور که از عنوان آن بر می آید به مرور این مکتب فکری مهم در علم روان شناسی است. مولف و مترجم اثر سعید شجاع شفتی دکترای روان پزشکی و استاد این رشته است. شجاع شفتی پیش از این آثار مهمی از روانشناسی از جمله آثار زیگموند فروید را به فارسی ترجمه کرده است و برای خوانندگان این حوزه نامی آشناست. مولف برای آشنایی مخاطب با تاریخچه روان شناسی فرهنگی- تاریخی در پیشگفتار کتاب ابتدا به مرور موسس این رشته «لف سیمیونیچ ویگوتسکی» و مهم ترین نظریه های او می پردازد و در ادامه روانشناسی هنر، روانشناسی رفتار انسان بدوی، مسئله خودآگاهی و رفتارهای فرهنگی کودک را پی می گیرد. هسته اصلی روانشناسی فرهنگی-تاریخی را می توان حول محور اجتماع، فرهنگ و تکامل جست و جو کرد و مطالب کتاب نیز متناسب با همین هسته اصلی پیش می روند. لازم به ذکر است به جز پیشگفتار سایر فصول کتاب، ترجمه مولف از مقاله های مهم این در حوزه است. در ادامه به بررسی اجمالی کتاب می پردازیم.
اندیشمندی پشت پرده آهنین
پیشگفتار کتاب در واقع پیش‌درآمدی است که مولف برای توضیح اندیشه‌ها و زندگی ویگوتسکی به آن اختصاص داده است و اثر خود را با این پیشگفتار به نسبت طولانی آغاز می کند. برای کسانی که با اندیشه های ویگوتسکی آشنایی چندانی ندارند، مطالعه این بخش آن‌ها را به خوبی با اندیشه های این اندیشمند مهم و دیر اقبال روس آشنا می کند و به ویژه این که بخش مهمی از بحث ویگوتسکی به رشد شناختی کودک برمی گردد و نویسنده در این قمست نقاط تفاوت فکری او با دانشمند مشهور این حوزه یعنی ژان پیاژه را بازگو می کند. لیف سیمونیچ ویگوتسکی در 17 نوامبر 1896 در روسیه به دنیا آمد. او در سال 1917 در رشته حقوق از دانشگاه دولتی مسکو فارغ¬التحصیل شد اما در مباحثی همچون جامعه¬شناسی، زبان¬شناسی، روان-شناسی و فلسفه نیز مطالعاتی داشت. کار رسمی او در روان¬شناسی عملا از سال 1924 آغاز شد، یعنی زمانی که در انستیتو روان¬شناسی مسکو با آلکسی لئونتیف و السکاندرا لوریا شروع به همکاری کرد. او طی ده¬سال شش کتاب در زمینه مباحث مختلف روان¬شناسی منتشر کرد و با این که به مباحث گوناگون این رشته علاقه داشت، تحقیقاتش عمدتا حول محور رشد و تربیت کودک بود. همچنین او نظریات مهمی نیز در خصوص روان¬شناسی هنر و تکامل زبان دارد. هرجند او در سن سی و هشت سالگی و در جوانی از دنیا رفت اما آثارش الهام بخش بسیاری از اندیشمندان شد. در این بخش به مهم ترین افکار ویگوتسکی که بعد از مرگ زود هنگام او در جوانی الهام بخش بسیاری از روان شناسان به ویژه در روسیه شده است پرداخته می شود. هرچند درمیابیم که اقبال نه چندان بلند او تنها به مرگ در 38 سالگی خلاصه نمی شود و با این که ویگوتسکی یکی از اندیشمندان مهم و موثر در حوزه روان شناسی است و اگر چه با پاولف، اسکینر، فروید و پیاژه هم عصر بود اما کارهایش هرگز در ردیف آثار آنان قرار نگرفت و بخش مهمی از این امر به این دلیل بود که آثار و تحقیقاتش اغلب از سوی حاکمیت وقت جامعه اش مورد انتقاد بود و با محدودیت در نشر آثارش نوشته هایش چندان در دسترس محققان غربی قرار نگرفت. نظریه رشد اجتماعی یکی ار مهم ترین نطریه های او در ورانشناسی است او بر خلاف پیاژه تاکید بیشتری بر مقوله فرهنگ بر رشد شناخت داشت. بر خلاف پیاژه که به مراحل و محتوای یکسان در رشد شناختی اعتقاد داشت، او معتقد بود رشد شناختی در هر فرهنگ متفاوت با فرهنگ دیگر است. ویگوتسکی و زبان و کاربردهای آموزشی نظریات او از جمله سرفصل های پیشگفتار را تشکیل می دهند.
روانشاسی هنر
پس از پیشگفتار مفصل، نویسنده فصل اول کتاب را به روان شناسی هنر اختصاص داده است. در ابتدای این فصل در تعریف روان شناسی هنر این طور می خوانیم: « منظور اصلی ما تمرکز بر هسته مرکزی واکنش زیبایی شناسی، تعیین وزن روان شناختی اش، و استفاده از آن همچون ابزاری کاوشگر ردر تفحصات آینده مان است. اکنون باید دقت فرمولی را که بدین گونه تصویر ساخته ایم ارزیابی و کاربرد کلی اش و توان توجیهی اش را تعیین کنیم.» آنچه در این فصل بررسی می شود نمونه هایی از ادبیات روس در کنار آثار مهم ادبیات جهان است. همان طور که اشاره شد هسته اصلی روان شناسی فرهنگی- تاریخی را باید حول محور اجتماع، فرهنگ و تکامل جست و جو کرد، این امر را می توانیم در روانشناسی هنر نیز شاهد باشیم. روانشناسی هنر یک رشته میان رشته ای است که به مطالعه ادراک با شناخت و ویژگی‌های هنری و تولید آن می‌پردازد. استفاده از هنر به عنوان شکلی از روان درمانی، مربوط به هنر درمانی است. روانشناسی هنر مربوط به معماری روانشناسی و روانشناسی محیط نیز است. در روان شناسی هنر در این فصل بر این موضوع تاکید می شود که آثار هنری سوژه نهایی روان شناسی هنر نیست. از نظر روان شناسی هنر اثر هنری عبارت است از سیستمی از محرک ها که آگاهانه و عامدانه به طریقی ساختار یافته که واکنشی هنری را برانگیزاند. در این فصل که بخش قابل توجهی از کتاب را به خود اختصاص داده است، نویسنده به مرزهای هنر با مفاهیمی از جمله ایدئولوژی می پردازد و نقش هنر در روان انسانی را این طور توضیح می دهد: « ما هرگر نمی توانیم قوانین حاکم بر احساسات و هیجانات اثر هنری را بدون تفحص دقیق روان شناسانه در ک کنیم. این نکته همچنین جالب توجه است که مطالعات جامعه شناسانه هنر قادر نیستند به طور کامل مکانیزم تاثیر کارهای هنری را توضیح دهند.»
انسان بدوی و روان شناسی
فصل دوم کتاب را همچون فصل نخست نویسنده به ترجمه مقاله ای اختصاص داده است. «روان شناسی رفتار انسان بدوی» عنوان این بخش از کتاب است. در این نوشتار نویسنده سه مطالعه روان شناختی با هم آورده است. درباب رفتار میمون ها، رفتار انسان بدوی و رفتار کودک. هر سه این مطالعات فصل مشترکی تحت عنوان مقوله تکامل دارند. سطوح سه گانه تکامل روانی انسان، سه نظریه در باب تکامل روانی- فرهنگی، انسان بدوی به مثابه موجودی زیستی از جمله مباحث این فصل را تشکیل می دهد. بسیاری از نظریه های انسان شناسی و به موازات آن روان شناسی جنبه های مختلف ذهن و رفتار انسان بدوی را به عنوان عامل و تاریخ بسیاری از رفتارهای کنونی انسان مدرن و ذهن و روان او مورد توجه قرار داده اند. در ادامه این فصل و با توجه به همین اهمیت است که نویسنده به مباحثی مانند حافظه انسان بدوی می پردازد. در بخشی از این قسمت می خوانیم: « تمامی آزمون گران و سیاحان همواره حافظه خیره کننده انسان های بدوی را ستوده اند. لوری برول به درستی خاطرنشان می سازد که در روان شناسی رفتار انسان بدوی حافظه نقش مهم تری را در مقایه با ما در زندگی روانی ایفا می کند، زیرا برخی از عملکردهای پیشین حافظه در زندگی روانی ما به دیگر حوزه ها منتقل شده یا تغییر شکل یافته است».، عملکردهای عدی یا ریاضی گونه انسان بدوی از جمله مباحثی است که بعداز توضیحات نسبتا مفصل حافظه نویسنده به سراغ آن می‌رود و روند تکاملی آن را توضیح می دهد. « اعمال عددی انسان بدوی بهترین نمایش تکامل تفکرش و وابستگی‌اش به ارتقای علایم برونی‌ای که بدانان متکی است نشان می دهد. بسیاری از مردمان بدوی بیش از عدد 2 یا 3 را نمی‌شمارند. البته نباید چنین نتیجه بگیریم لابد نمی‌تواند بیش از این را بشمارند. معنی این حرف فقط این است که آنان فاقد مفاهیم انتزاعی در ورای این اعدادند. انسان‌های بدوی به طرزی متفاوت با ما می‌شمارند.
مسئله خودآگاهی
بعد از روانشناسی هنر، مولف کتاب به سراغ یکی از مهم‌ترین و بحث‌انگیزترین مفاهیم علم روانشناسی یعنی ناخودآگاه و خودآگاه می‌رود. بر خلاف آنچه علم روانشناسی ادعای آن را دارد باید گفت خودآگاهی به طور کل مقوله‌ای کیفی، بدون فضای فیزیکی، چالش ناپذیر و غیر پیشرونده تلقی می‌شود و نازایی روانشناسی نیز به این دلیل است که هنوز قادر به حل اساسی مشکل خودآگاهی نشده است. در ادامه این فصل با برشمردن خواص و ویژگی های خودآگاهی نویسنده هدف علم نوین روانشانسی در این حوزه را این طور معرفی می‌کند: « اگرچه هدف ما اجتناب از پیگیری نوعی روانشناسی سطحی است، به همان اندازه با روانشناسی ریشه‌ای ( مثل روانکاوی) نیز ناسازگاریم. ترجیح ما نوعی روانشناسی اعلی است، بنابراین به دنبال ریشه شخصیت نیستیم، بلکه در پی اوج آنیم. تمایل علم مدرن عبارت است از حرکت به سمت جنبه‌های نهفته درونی، همچون حرکت شیمی به سمت ساختار اتم» خودآگاهی به مثابه مسئله‌ای در روانشناسی رفتار، بحثی در باب نقش محیط در زندگی انسان و تحول اجتماعی در انسان از جمله مقاله‌های دیگری است که مولف در ادامه مبحث خودآگاهی و با نگاهی که او از روانش‌شناسی اعلی مورد نظر خود ارائه می‌دهد، آورده می‌شوند. در ادامه نویسنده به مبحث مهم تفکر و تکلم هم می‌پردازد. فصل هشتم کتاب مقدمه‌ای بر ترجمه روسی کتاب ماورای اصل لذت اثر زیگموند فروید است که در واقع نوشته مشترکی است از ویگوتسگی و لوریا در این فصل ما با افق فکری این دو اندیشمند و نسبتشان با نگاه فرویدی آشنا می‌شویم. نسبتی که تفاوت‌ها و اشتراکات آن‌ها را نیز نمایان می‌کند. اما فصل نهم و پایانی کتاب با عنوان رفتار فرهنگی کودک مقاله‌ای از الکساندرا لوریا است که از حیث تاریخی نخستین مقاله‌ای محسوب می‌شود که در پی ارائه تصویری جامع از دیدگاه‌های فرهنگی- تاریخی ویگوتسکی و همکارانش برای دیگر محققان حوره علوم رفتاری و شناختی بوده است. نتیجه گیری این مقاله را شاید بتوان به نوعی جوهره آزمایش های ویگوتسکی خواند که خود نیز بارها به آن اشاره کرده است و در قسمت پایانی آن می خوانیم: « رشد هر کودک در مدرسه را روی هم رفته می توان در قالب تجهیزش به ادوات فرهنگی و ابداع تاکنیک‌های جدید روان‌شناسانه فرمول بندی کرد. تحلیل علمی قواعدی که زیربنای رفتار فرهنگی کودک هستند می‌توانند به ما کمک کنند مقیاس‌های مستحکم تربیتی و دیالکتیکی را قالب‌بندی کنیم. به کارگیری بیشتر این روش به فرمول‌بندی آزمون‌هایی می‌انجامد که به جای صرفا ارزیابی و تشریح کیفیات طبیعی کودک، به تحلیل میزان مفید بودن کاربردهای فرهنگی‌شان تخصیص می‌یابد.»
