از هرمزگان تا نهاوند 1396/2/7

در نخستین بخش (تاریخ سیاسی ساسانیان)، وضعیت سیاسی و رویدادهای تاریخی دوره ساسانی از سال 224 میلادی، زمانی که اردشیر یکم با شکست دادن اردوان پنجم (پادشاه اشکانی) در دشت هرمزگان سلسله ساسانی را بنیان نهاد، مورد بررسی قرار می‌گیرد. نویسنده خاطرنشان می‌سازد به جز این نبرد سرنوشت‌ساز، رویدادهای گوناگون در درون و برون کشور زمینه‌ساز شکل‌گیری سلسله‌ای تازه شده بود که از آن میان باید به آشوب‌ها و وضعیت نگران‌کننده امپراتوری روم و همچنین درگیری داخلی پادشاه اشکانی با یکی از جنگاوران محلی به نام ولاخش (بلاش) اشاره کرد. در ادامه به روند لشکرکشی ساسانیان برای فتح مناطق مختلف اشاره شده و در این میان به کوتاهی از اقدامات اردشیر برای گسترش نگرش ساسانیان و مرام شاهنشاهی نوشته شده است: سپس به جنبه‌های سیاسی دوران او و جانشینانش پرداخته شده است. 

در دومین بخش از کتاب که به وضعیت دین در شاهنشاهی ساسانی اختصاص دارد، براساس زندگینامه اردشیر و خاندان ساسان یقین حاصل شده که همچون دوره‌های قبل، کیش زرتشتی، دین رسمی بوده است. در این بخش نویسنده براساس یکی از برجسته‌کاری‌هایی که به فرمان اردشیر نقش شده به این نتیجه می‌رسد که «اردشیر با آن که خود از خاندان روحانی بود درباره مذهبی که سپس دین رسمی شاهنشاهی شد چندان خبره نبود» و او و خاندانش بیشتر درباره کیش ناهید آگاهی داشتند. دیگر موضوع جالب مطرح شده در این بخش، این است که دیدگاه‌های مذهبی اردشیر در آن دوره مورد پذیرش همه زرتشتیان قرار نگرفت چرا که او به تنسر (مرجع دینی‌اش) ماموریت می‌دهد براساس اسناد و نوشته‌های موجود و روایت‌های شفاهی موبدان معتمد، دین زرتشتی را سامان دهد. شاید همچون گردآوری و تدوین متن نهایی انجیل. لذا به باور نویسنده «می‌توان دینی را که اردشیر به عنوان دین رسمی شاهنشاهی ایران اعلام کرد انحرافی از سنت زرتشتی و بنابراین نوعی بدعت تلقی کنیم.» همچنین از ظهور مانی و دین او، فرقه‌ زروانی، مراکز مذهبی و ... نیز سخن به میان آمده است. 

سومین بخش از کتاب، «اقتصاد و سازمان اداری ساسانیان» را مد نظر قرار داده است. نخستین عامل گسترش اقتصاد ساسانی، تسلط بر خلیج پارس قلمداد شده و در ادامه به وضعیت نیروی دریایی ساسانی و مراکز بازرگانی آنها در این منطقه و دیگر نقاط امپراتوری اشاره شده است. کالاهای مورد استفاده برای صادرات و واردات، سکه‌ها، وضعیت کشاورزی، طرح‌های شهرنشینی، نحوه اداره امپراتوری و ... مورد بحث قرار گرفته است. 

در چهارمین بخش «جامعه ساسانی» از زوایای گوناگون بررسی شده و «زبان و ادبیات در دوران ساسانی» نیز موضوع واپسین بخش کتاب را به خود اختصاص داده است. حدود سی عکس نیز در کتاب گنجانده شده که به جز مهرها و ظروف، توسط نویسنده عکسبرداری شده است. به گفته تورج دریایی «اندیشه نوشتن کتاب شاهنشاهی ساسانی هنگامی در ذهنم شکل گرفت که در دانشگاه کالیفرنیا – لس‌آنجلس، دانشجوی دوره دکترا بودم؛ یکی از چند دانشگاه جهان که در آن تاریخ دوره ساسانی تدریس می‌شود. در این دانشگاه دانشجویان زیادی بودند که رشته اصلی‌شان تاریخ روم بود و با تاریخ‌نگاران خاور نزدیک درباره پیوند تمدن‌ها به بحث می‌پرداختند. روزی یکی از دوستانم که در رشته تاریخ روم تحصیل می‌کرد به من گفت به نظرش عجیب می‌آید که در حالی که صدها کتاب درباره تاریخ روم نوشته شده است، حتی یک کتاب به زبان انگلیسی درباره تاریخ و تمدن ساسانی وجود ندارد. راست آن است که به این موضوع فکر نکرده بودم که هر کس به تحصیل تاریخ ساسانی علاقه‌مند است باید دست کم با زبان‌های فرانسوی و آلمانی آشنا باشد و اگر افزون بر آنها، ایتالیایی و روسی هم بداند چه بهتر! ضمناً تک‌نگاری‌ها هم در این رشته بسیار اندکند. از زمان انتشار شاهکار آرتور کریستین سن به زبان فرانسه (ایران در زمان ساسانیان)، تنها یک کتاب کوچک دیگر درباره تاریخ ساسانی نوشته شده که آن هم تالیف کلاوس شیپمان به زبان آلمانی است. این کتاب هم تنها طرحی کلی از تاریخ ساسانیان ارایه می‌دهد. به همین خاطر بر آن شدم کتابی درباره تاریخ تمدن ساسانی بنویسم. بر واژه «تمدن» تاکید می‌کنم چون از تاریخ‌نگارانی هستم که به «تاریخ جامع» اعتقاد داردم. یعنی بر این باورم که برای درک تاریخ یک قوم باید آن را در تمامیت و جامعیتش درک کرد: تاریخ، زبان، دین، جامعه و غیره.»