آینده نو ــ شماره 111
"ای میترا، چنین باد که ما سرایندگان و حامیان ما، تحت فرمانروایی تو و ورونه که گستره آن، بزرگترین است و حمایت بسیار می‌بخشد، خویشتن را سامان دهیم."
در مقاله "سه دیدگاه در مطالعه در باب مهر"، ف.ب.ی کوئیپ به سه روش مطالعه در باب اساطیر و خدایان ودایی - اوستایی و از جمله مهر اشاره می‌کند که اولینشان روش استقرایی است. مفهوم عام میتره هندی در معنی‌های "اتحاد"، "جانبداری دوسویه" یا "وفاداری" است اکنون محققی که به این تئوری گرایش دارد یک هدف معین را در سر می پروراند یعنی اثبات خصایص و اعمال خدای میتره، به طوری که واقعاً در همه جوانب با مفهوم عام خود مطالقت داشته باشد. (کتاب، ص 56)
سومین تئوری در این مورد، دیدگاه ساختارگرایان است، به نظر اینان همه ایزدان و ایزدبانوها در هم تنیده‌اند و یک نظام را شکل می‌دهند، شناخت این نظام و تعیین جایگاه هر خدا و در اینجا متیرا در آن اساس این نظریه است. پل تیمه در مقاله "مفهوم میتره" در معتقدات آریایی بر آن است که برای رسیدن به مفهوم و جایگاه میتره در عقاید آریاییان (هند و ایرانیان) از آن رو که از آن زمان متن مکتوبی در دست نیست، ناگزیر به فرضیه‌پردازی براساس بازسازی‌های روشمند زبانشناختی هستیم.
یعنی مقایسه و بازسازی اصطلاح میتره Mitra (مذکر)، نام یکی از خدایان هند باستان و متیره Mietra (مذکر) از خدایان ایران باستان و سرانجام نام یک خدای هندو ایرانی یعنی میتره (mitra) مذکر همچنین باید دست به بازسازی نام میتره خنثی در هند و ایران باستان زد . در این راستا "تیمه" میتره خنثای هند و ایرانی را به پیمان بازسازی می‌کند و در ریگ ودا به مثابه پیمان یا دوست و در اوستا نیز همین به مفهوم پیمان بازسازی می‌شود. در اوستا میتره بسته به پیمان‌شکنی یا نگاهداری پیمان از سوی ساکنان سرزمین‌ها می‌تواند بهترین باشد (اوستا، مهرشیت، بند 28). اما در ریگ ودا میتره به تها یا همراه "ورونه" آورنده باران و گیاهان پر بار و از این رو آورنده سلامتی است. (کتاب، ص 42). از مهر در اوستا با عنوان دارنده چراگاه‌های فراخ یاد شده و در ریگ ودا نیز با ورونه به چراگاه مرتبط می‌شود. مهر در اوستا همچنین بر صلح و جنگ سرزمین‌ها حاکم است. (مهرشیت، بند 25).
مقاله بعدی نوشته مری بویس به "نقش مهر در دین زردشتی" پرداخته است. به نظر بویس می‌توان از طریق دین ودایی اطلاعات بسیاری درباره دین ایرانیان پیش از زردشت به دست آورد و بعد می‌توان چنین نتیجه گرفت ه آیین زردشتی بسیار شبیه این دین قبل از خود است، اما بویس با این نظر شادروان ماریان موله در "آیین، اسطوره و کیهان‌شناسی ایران باستان" را به چالش می‌کشد که احتمالاً زردشت وجود تاریخی نداشته است و "زردشت" اصلاحی در دین کهن ایرانیان ایجاد نکرد، بلکه آنچه به نام دین زردشتی می‌شناسیم سیر طبیعی این دین کهن بوده است. بویس برگزاری باج (مراسم درون) در روز وفات زردشت، روز خورشید ماه دی که بر زردشت و به عنوان خشنودی اردافروش اما با عطف به روان زردشت برگزار می‌شود را سندی بسیار مهم در اثبات وجود انسانی زردشت می‌داند.
همچنین این نویسنده مدعی است که مهر جایگاهی مهم در دین زردشتی دارد و از او در مهرشیت و مهرنیایش وجود دارد.
او اشارت متون مانوی مبنی بر پرستش مهر در بین پارتیان و همچنین ظهور نام مهر بر سفالینه‌های سرزمین شما که ساکنانش زردشتی بوده‌اند را به مثابه شاهدی بر این موضوع بیان می‌دارد.
مقاله پایانی این مجموعه، "میتره در ایزدکده مانوی" نوشته مری بویس به بررسی تأثیر ایزد ایرانی میتره (مهر) بر مانویت می‌پردازد و در این راستا درصدد پاسخ به این پرسش برمی‌آید که "آیا حقیقتاً ممکن بود ایزدان مانی با ایزدان نیرومند کهن‌تر یکسان انگاشته شوند و در عین حال از کیش‌های باستانی آن ایزدان تأثیر نپذیرند؟ (همان ، ص 144)
مری بویس برای پاسخ، از مقایسه ایزدمانوی، "روح زنده" با میتره ایرانی می‌آغازد و ویژگی‌های همانند این دو از جمله جنگجویی، دشمنی با دیوان و پیروزمندیشان را بر می‌شمارد. "روح زنده" با جنبه ثانوی دیگر مهر یعنی ایزد خورشید بودنش از جهت اینکه بر پایه آموزه مانوی روح زنده در آغاز خورشید را ساخت از دیگر شباهت‌های این دو ایزد به شمار می‌رود، اما به نظر نویسنده مقاله مذکور این یکسان‌انگاری بیشتر صوری است چه روح زنده در منطقه غروب خورشید به مثابه تاریکی هولناک و برای مانویان به مثابه پایان جهان مقام دارد حال آنکه مهر ایزد بر دمیدن خورشید به شمار می‌رود و تفاوت دوم آنکه خویشکاری (وظیفه) روح زنده به عنوان فتح بر دیوان پیش از آغاز جهان به پایان رسیده بود و برخلاف مهر فعال نبود و نمازهای پیوسته دریافت نمی‌کرد، در مقابل این "رسول سوم" مانویان بود که با خویشکاری‌های نجات‌بخشی، جنگجویی و همیشه در نبرد با شر بودن به عنوان میتره واقعی شناخته شد و نفوذ میتره نزد پارت‌ها براساس همانند انگاری‌اش با این رسول سوم تا آنجا پیش رفت که منجر به تأکید آیینی بر ویژگی‌های میتره در ایزد مانوی و تبدیل رسول سوم به خورشید ایزد نزد آنان شد.
خلاصه بویس در پاسخ به پرسش آغازین مقاله خود بر آن است که اساس آموزه‌های مانی دست نخورده باقی ماند و میتر ایرانی با قدرت خود توانست مهر درخشان و باستانی‌اش را ب رایزد مانوی بزند.
همچنین در پایان این مرور اجمالی اشاره می‌کنم که مترجمان این مجموعه مقالات آقایان احمدرضا قائم‌مقامی، عسگر بهرامی و سیروس نصرالله زاده هستند.
