سلاطین قاجار و پهلوی در گرداب فساد و استبداد 1396/2/7

نیکی کدی جزو تاریخ‌نگاران و شرق شناسان پرکاری است که ترجمه برخی از آثار او به زبان پارسی منتشر شده است. اخیراً هم چاپ چهارم کتاب <ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان> به همت نشر ققنوس و با ترجمه مهدی حقیقت‌خواه منتشر شده است. تمرکز کدی بیشتر بر روی تاریخ خاورمیانه و ایران است اما در حوزه های دیگر مانند تاریخ جهان و تاریخ زنان هم دارای آثار قابل توجهی است. صفحه تاریخ روزنامه ایران در راستای معرفی آثار تاریخی به معرفی این کتاب می‌پردازد.

نیکی. آر. کدی استاد ممتاز تاریخ دانشگاه لس‌آنجلس کالیفرنیا و عضو آکادمی علوم و هنرهای امریکا، تألیفات بسیاری دارد که بیشتر در حوزه تاریخ خاورمیانه و ایران است. در سه دهه اخیر او تحقیقات گسترده‌ای درباره تاریخ معاصر ایران داشته که محل اعتنای بسیاری از اندیشمندان سیاسی و مورخان ایرانی بوده است.
کتاب <ایران دوران قاجار
و برآمدن رضاخان> حاصل بازنگری پاره‌ای از نوشته‌های منتشر نشده خانم کدی درباره دوران قاجار است.
نویسنده در پیشگفتار این کتاب درمورد هدف این پژوهش می‌نویسد: «دوران سلسله قاجار که با به قدرت رسیدن رضاخان به پایان رسید. (1304 – 1175 ه .ش) مرحله اصلی گذار جامعه ایرانی است. هدف این کتاب ارائه تاریخ بنیادی این دوره است که تنها به اقدام‌های دولت مرکزی و فرمانروایان نمی‌پردازد، بلکه اقتصاد، جامعه، روابط خارجی و نقش زنان و اقلیت ها را نیز دربرمی‌گیرد.» (ص7) دوران قاجار آغاز مرحله گذار جامعه و فرهنگ ایران پیش مدرن به توسعه ظاهری ایران به شمار می‌آید که با پیدایش اندیشه‌های تازه در حوزه سیاست، فرهنگ و هنر و جنبش‌های اجتماعی مردمی مشخص می‌شود. شناخت دوران قاجار به درک تحولات شگفت‌انگیز بعدی در تاریخ معاصر ایران کمک می‌کند. در دوران قاجار با یک جامعه سنتی و پیش مدرن مواجهیم که زمینه‌ها و عوامل داخلی و خارجی تغییر می‌کند و گذار به یک جامعه مدرن را به تدریج نمودار می‌سازد.
پس از صفویه (1101 – 880 هـ – ش) که مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی در کشورمان اعلام شد، عرصه‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به دستاوردهای چشمگیری رسید، قاجار نخستین سلسله‌ای بود که پس از یک دوره آشفتگی و از هم گسیختگی، ایران را تا حدودی به سمت یکپارچگی رهنمون کردند، اما ناکامی‌ آن‌ها در دستیابی به مرزهای دولت صفوی، بویژه در ناحیه ثروت‌خیز قفقاز و شکست در جنگ با روسیه که به معاهده‌های گلستان (1193) و ترکمانچای (1207) انجامید، ناکارآمدی نظام حکومتی ایران را آشکار ساخت. مشکل اصلی حکومت قاجار نداشتن ارتش منظم ملی ودیوانسالاری مقتدر مرکزی بود که پیش شرط اقتدار مرکزی است. عباس میرزا، ولیعهد و حکمران آذربایجان که فرماندهی نیروهای ایرانی را در جنگ با روسیه برعهده داشت، نخستین مقام حکومتی بود که نیاز مبرم به انجام اصلاحات به سبک اروپایی و ایجاد یک ارتش منظم، مدرن و دائمی را دریافت و با این هدف، چند دانشجو را برای تحصیل به اروپا اعزام کرد و بسیاری از کارشناسان اروپایی را به خدمت گرفت.
در پس این اقدامات عباس میرزا، اصلاحگرانی چون میرزا ابوالقاسم قائم مقام و امیرکبیر در مقام صدارت اعظمی کوشیدند برای کارآمدی بیشتر دستگاه حکومتی، دست به اصلاحات بزنند اما مقاومت‌ها و دسیسه‌های درباریان و صاحب‌منصبان که منافع خود را در خطر می‌دیدند، تلاش‌ آن‌ها را بی‌ثمر کرد و فرایند نوسازی در نیمه راه
متوقف شد.
واگذاری امتیازهای متعدد اقتصادی و سیاسی به قدرت‌های پرنفوذ در ایران، یعنی روسیه و انگلستان، گشوده شدن درهای کشور به روی کالاهای صنعتی اروپایی و سست شدن بیش از پیش پایه‌های اقتصاد ضعیف داخلی، افزایش مالیات‌ها، اجحاف و اخاذی حکمرانان محلی، خوشگذرانی و ولخرجی درباریان و شاهزادگان، کشمکش و رقابت بر سر مقام و... زمینه‌های ناخشنودی فزاینده اجتماعی را فراهم آورد که به شکل دادخواست‌ها و اعتراض‌های محلی، شورش‌ها و جدایی‌طلبی‌ها بروز کرد. سفر فزاینده ایرانیان به کشورهای اروپایی، هندوستان، استانبول و قفقاز برای تحصیل، کار و مسافرت آنها را با شرایط، تحولات و اندیشه‌های مدرن درباره حکومت و جامعه آشنا کرد و موجب ورود این اندیشه‌ها به ایران شد. بدین ترتیب کتاب فوق‌الذکر
3 گرایش عمده فکری در ایران سده نوزدهم و بیستم را مطرح می‌کند:
1) ملی‌گراها که عمدتاً «روشنفکران تندرویی بودند که می‌خواستند در حکومت، اصلاحات عمده و نوینی بر شالوده شیوه‌های عمل ایران پیش از اسلام بنا کنند. آنها افول و زوال ایران را ناشی از قدرت فرمانروایان غالب و... می‌دانستند.» ص 18-17
2) اسلامگرایان که بر دوران اسلامی و تمدن و فرهنگ شکوفای آن تکیه می‌کردند و به درآمیزی هویت ملی و اسلامی با گرایش شیعی اعتقاد داشتند.
3) گرایش مارکسیستی که در دوران قاجار ظهور و نشو و نما یافت و بر عوامل طبقاتی، اجتماعی و اقتصادی بیش از عوامل اسلامی و ملی تکیه داشت.
با ناکامی اصلاحات و آشفتگی‌های فزاینده اقتصادی و اجتماعی و تلاش حکومت برای تأمین هزینه‌های گزاف خود از راه واگذاری امتیاز به بیگانگان، جنبش‌های اجتماعی و اعتراضی بالا گرفت. از آن جمله می‌توان به جنبش گسترده اجتماعی علیه واگذاری امتیاز تنباکو اشاره کرد که طی آن بازاریان، علما و روشنفکران نقش عمده‌ای داشتند. شکست روسیه در جنگ با ژاپن در سال 1905 (1284 شمسی) و از پی آن انقلاب سال 1905 روسیه، به احساسات انقلابیگری در ایران دامن زد و در پیدایش جنبش مشروطیت تأثیر گذاشت.
انقلاب مشروطه (1290-1284) که با جنبش اعتراضی کسبه، بازاریان و همراهی روحانیت آغاز شد، بزودی از درخواست تأسیس عدالتخانه به تشکیل مجلس شورای ملی و تدوین قانون اساسی گرایید و آزادی مطبوعات و احزاب و انتشار روزنامه های گوناگون و انجمن های سیاسی و مدنی را به همراه آورد. انجمن های انقلابی در سرتاسر کشور پدیدار و در عرصه سیاسی کشور تأثیرگذار شدند.
اما معاهده 1907 (1286) انگلستان و روسیه، ایران را به مناطق نفوذ تقسیم کرد و دوباره حکومت استبدادی و ارتجاعی را به کشور بازگرداند. کودتای محمدعلی شاه در خرداد 1287 شمسی به تعطیلی مجلس و سرکوب و اعدام مشروطه خواهان می انجامد اما جنبش مقاومت که از تبریز و به رهبری ستارخان آغاز شد، بزودی به نقاط دیگر کشور سرایت کرد و به سقوط استبداد صغیر و بازگشت حکومت مشروطه منجر شد. مجلس دوم تشکیل می شود و احزاب جدیدی پا به عرصه سیاست گذاشتند. دگرگونی در قانون اساسی، پیامدهای مثبتی همچون اصلاحات مالی و فعالیت های اقتصادی، خاتمه نظام تیول داری، آموزش همگانی، نظام مدنی قضایی و تأسیس مجلس مقاوم در برابر دست اندازی های بیگانگان را به همراه آورد.
کدی در بخش های دیگر این کتاب ارزشمند انقلاب [مشروطه] را موجب پیدایش و گستردگی اشکال گوناگون مشارکت سیاسی همگانی، از جمله ورود احزاب و سازمان های سیاسی به عرصه اجتماع می داند. در پی این دگرگونی سیاسی مشکلات شدید مالی حکومت مرکزی را آزار داد و مورگان شوستر کارشناس جوان امریکایی همراه یک تیم اقتصادی برای نظارت و اصلاح مالیه به ایران دعوت می شود اما این تصمیم با مخالفت روسیه مواجه شد که در مورد اخراج هیأت امریکایی و استخدام خارجیان با نظر و توافق روسیه و انگلیس به ایران اولتیماتوم داد.
مجلس زیر فشار مردم اولتیماتوم را رد کرد. اما با حرکت سربازان روس به سمت تهران، دولت ناصر الملک (نایب السلطنه) در آذر سال 1290 مجلس را منحل کرد، اولتیماتوم را پذیرفت و هیأت امریکایی را اخراج کرد و در برابر روسیه و انگلستان سر تسلیم فرود آورد و این به معنای پایان انقلاب بود. قانون اساسی لغو نشد اما تا سال 1293 هیچ انتخاباتی برای مجلس جدید برگزار نشد و قوای روسیه به اشغال شمال ایران ادامه داد. انجمن‌ها منحل، مطبوعات سانسور و قدرت به یک کابینه محافظه کار زیر کنترل روسیه و انگلیس واگذار شد. با آنکه ایران از آغاز جنگ جهانی اول، بی طرفی خود را اعلام کرد ولی به صحنه جنگ تبدیل شد. روس‌ها از شمال، انگلیسی‌ها از جنوب و ترک‌های عثمانی و آلمان از شمال غربی، ایران را به صحنه عملیات نظامی تبدیل کردند. پس از انقلاب اکتبر1917 روسیه، ارتش روس‌ رسماً از خاک ایران عقب نشست. اما دولت طرفدار انگلیس- وثوق‌الدوله- تنها بر پایتخت اشراف داشت، گیلان در دست نیروهای میرزا کوچک جنگلی بود، نیروهای گوناگون محلی بخش‌هایی از ایران را تحت سلطه داشتند. جنوب ایران هم در اختیار انگلیسی‌ها بود و ایالت‌های مرکزی در استیلای حکمرانان مطلق‌العنان یا گروه‌های چپاولگر قرار داشت، ویرانی، هرج و مرج، قحطی و بیماری چهره ایران پس از جنگ را ترسیم می‌کرد. قرارداد تحمیلی 1919 انگلیس به دولت وثوق‌الدوله که ایران را عملاً تحت‌الحمایه انگلستان می‌کرد با واکنش میهن‌دوستان مواجه شد. در این میان رضاخان و سیدضیاءالدین طباطبایی؛ عاملان کودتای 1921 (1299 شمسی) بیشترین سود را بردند.
موارد مطرح شده در کتاب نیکی آر.‌کدی در شرایط ایران آن دوره یعنی در بازه زمانی به قدرت رسیدن رضاخان (اسفند1299) محل تأمل گروهی از تاریخ‌پژوهان ایرانی است بویژه آنجا که مدعی می‌شود: «نظر عمومی ایرانیان از گذشته تاکنون بر این بوده است که کودتای فوریه (سوم اسفند) را انگلیسی‌ها مهندسی کردند...» ولی خانم کدی موضوع دیگری را مطرح می‌کند که در وقت مقتضی قابل بررسی و تأمل است. بخش ششم کتاب به روی کار آمدن رضاخان از کودتا تا تاجگذاری (1304- 1299) می‌پردازد به نظر کدی هر چند رضاخان تهدیدهای محلی نسبت به وحدت و یکپارچگی کشور را فرو نشاند و به ارتش سامان بخشید و قدرت بی‌چون و چرا را در دست گرفت اما حرص او به گردآوری زمین و پول، خشونت و بی‌رحمی همیشگی‌اش نسبت به مخالفان و بی‌حرمتی نسبت به آن‌ها از مواردی است که مورد بحث قرار گرفته در این کتاب خواندنی است.