روزنامه سرمایه
ایران اکونومیست-گروه اقتصادی: اسکندر مقدونی با پیروزی بر هخامنشیان سیاست های جدیدی را در ایران به سرعت پایه گذاری کرد که این سیاست ها اثرات قابل توجهی را بر ساختار جامعه ایرانی گذاشت و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی بسیاری به همراه داشت.
یکی از این سیاست ها، شهرسازی های جدید اسکندر بود که هرچند هدف آن بیشتر نظامی بود تا اقتصادی اما این سیاست در نهایت از حدود دیدگاه های اولیه و اصلی اسکندر تجاوز کرد. هزاران بازرگان و پیشه ور یونانی که به امید انجام معاملات سودمند در نواحی شرقی به دنبال لشکر اسکندر در حرکت بودند، در شهرهای جدید اقامت کرده و رشته های جدیدی از فعالیت های تجاری و صنعتی را در آن شهرها پدید آوردند.
تاجران در پولیس های یونانی نشین مستقر شده و به تدریج به گسترش دامنه تجارت خود روی آوردند. این تاجران با مراکز یونانی روابط دیرینه داشتند که این امر، توسعه مبادلات بازرگانی میان سرزمین های شرقی و یونان را آسان تر ساخت و به قدرت تحرک بیشتر مبادلات کالایی یاری رساند. بازماندگان اسکندر هم سیاست های وی را به همین منوال دنبال کردند و در حالی که یونانیت را به عنوان اصلی ترین سیاست خود پذیرا بودند با هوشیاری می کوشیدند از در سازش با مقتضیات روزگار درآیند و پایه های حکومت خویش را تحکیم و حفظ و از هرگونه تنش قومی تا حدامکان جلوگیری کنند.
در عرصه اقتصادی سلوکیان با رونق بخشی در تجارت خارجی، ایجاد تشکیلات متمرکز مالی و گسترش جاده ها گام های محکمی برداشتند که توسط اشکانیان با گسترش املاک ارضی خصوصی، مراقبت از جاده ها و ایجاد نمایشگاه های تجاری دنبال شد.
«سلوکیان و اشکانیان» نوشته «نادر میرسعیدی» نگاهی است به دستاوردهای این دو سلسله مهم غیرپارسی در ایران که با هم به مرور آن می پردازیم.
در این کتاب ابتدا تاریخچه هر سلسله و سپس بحث هایی خواندنی درباره اقتصاد، زبان و خط، آیین ها و مراسم، هنر، ساختار حکومتی و پادشاهی های تابع سلوکیان و اشکانیان آمده است.
در گفتاری درباره ساختار حکومت سلوکی آمده است: در حکومت سلوکیان شاه در راس اداره کشور قرار داشت و تقریباً دارای قدرت نامحدود بود. گاه شاهان ولیعهد را در سلطنت شریک خود می ساختند که در صورت خردسالی شاه، نایب السلطنه ای امور کشور را اداره می کرد. دربار مرکز اداری کشور و تشکیلات آن بسیار گسترده بود و از زمان سلطنت آنتیوخوس سوم کارگزاری با عنوان «معاون شاه» فعالیت می کرد که هم مقام کشوری و هم مقام لشکری بود و اداره برخی امور را بر عهده داشت. در تاریخ سلوکی در مواردی به مقام «صدراعظم» نیز برمی خوریم که امور اداری کشور را بر عهده داشت و دارای قدرت و نفوذ زیادی بود. مقام برجسته دیگری با عنوان «اپیستولوگرافوس» یا «رئیس منشیان» وجود داشت. از دیگر مقامات عالی رتبه «رئیس دفتر شاهی» و «بازرس کل مالی» بودند. بازرس کل مالی بر وصول مالیات ها نظارت می کرد و از مقامات مهم حکومت
به شمار می رفت.
اراضی پادشاه سلوکی به دو بخش اصلی تقسیم می شد؛ اراضی شاهی و اراضی شهری. اراضی شاهی وسیع تر و شامل بیشتر زمین های قلمرو سلوکی و عبارت از زمین های تسخیر شده بود. از اراضی شاهی قطعاتی برای ایجاد شهرهای جدید تخصیص داده می شد و قطعاتی به کسانی که خدمتی به شاه کرده بودند واگذار می گردید که در هر دو مورد این اراضی از زمره اراضی شاهی خارج و جزء زمین های زراعتی شهری محسوب می شد و از قوانین مربوط به آن تبعیت می کرد.
بخش عظیمی از زمین های زراعتی شاهی را جماعت های روستایی کشت می کردند و ملزم بودند مالیات ارضی نقدی یا جنسی به شاه بپردازند و بیگاری هایی در کاخ شاه انجام دهند البته برخی دهکده ها از طرف شاه به مالکیت مشروط به اشخاص داده می شد و آنها موظف بودند که از نظر اقتصادی در آن محل ها نظارت کرده و بخشی از عایدات را به خزانه شاه تحویل دهند.
عایدات خزانه علاوه بر درآمد سالانه اراضی عبارت بود از انواع مالیات ها و عوارض که به عنوان کلی «مالیات شاهی» از مردم گرفته می شد. همچنین برای خانه ها، چارپایان، کشتزارها، باغ ها، تولد، ازدواج و مرگ هم مالیات هایی وضع شده بود. مالیات های محلی، دسته جمعی (از کل اعضای یک قبیله) و عوارض خاص زمان جنگ نیز برقرار بود.
بنابر پژوهش ها این شیوه های مالیاتی جز چند تغییر جزئی بر پایه روش هخامنشیان استوار بوده است.
در این دوره همچنین تشکیلات مالی متمرکز شد، دولت سلوکی ممیزهایی برقرار کرد، نخستین مبانی آمارگیری را بنا نهاد و مقرراتی برای کالاهای ساخته شده، نمک، عطریات، معاملات تجاری و حرکت روی رودهای بزرگ وضع کرد که موجب ایجاد نظم در مسائل اقتصادی و اجتماعی شد.
فراوانی مواد اولیه سبب توسعه صنعت در ایران شد. صنایع نساجی، قالیبافی، قلم زنی و فلزات رونق گرفت. با گیاهان محلی کاغذ پاپیروس ساخته شد و صنعتگران تولیدات خود را در زمینه ساخت ظرف های سفالین، اشیای قالبی، حکاکی روی استخوان، قلم زنی و ساختمان سازی گسترش دادند.
توسعه شبکه جاده ها، راه های دریایی و ایجاد پاسگاه های نظامی حفاظت از دریای سرخ تا هند به اضافه ساخت آب انبارها و بنای کاروانسراها سرعت ارتباطات و حمل ونقل را افزایش داد به طوری که این تمهیدات سلوکیان را در اهداف تجاری خود یعنی جذب مال التجاره های هند، آسیای مرکزی، عربستان به سوریه و یافتن بازارهای مناسب یاری کرد.
سلوکیان طلا و پاپیروس وارد کرده و چوب، آهن، مس، سرب، پوشاک، زیورها، دارو، سنگ های قیمتی، فرش و بذر گندم را صادر می کردند.
رواج پول نیز به توسعه تجارت کمک کرد و باعث شد سلوکیان از عهده مشکلات مبادله با ضرب سکه طلا، نقره و مس برآیند.
پس از جنگ قدرت در سلسله سلوکیان، اشکانیان به قدرت رسیدند. در این دوره قدرت شاه محدود شد و دو شورای مشورتی برای پادشاه پدید آمد که شاه باید آنها را طرف شور قرار می داد.
اعضای این دو شورا منصوب شاه نبودند بلکه حقوق آنها به واسطه تولد یا مقام آنها به ایشان تعلق داشت. یکی از این دو شورا مجلس خاندانی یا مجمع همه اعضای مذکر بزرگسال خاندان سلطنت و شورای دیگر مجلس بزرگان روحانی و غیرروحانی بود که با هم تشکیل مجلس بزرگان را می دادند که بر شاه نظارت داشت و موافقت آن برای تعیین شاه جدید لازم بود.
در زمینه اقتصادی حکومت اشکانیان با نوآوری هایی همراه شد به طوری که املاک خصوصی به نام «دستکرت» پدید آمد. در ابتدا دستکرت ها از نظر وسعت متفاوت بودند و ممکن بود زمین های کوچکی باشند که دو یا سه نفر در هر یک از آنها کار می کردند یا اراضی وسیعی که تا 500 نفر در آن مشغول بودند. املاک کوچک به تدریج از میان رفته و مالکان بزرگ پدید آمدند.
اشکانیان با تکمیل قطعی شبکه آبیاری «مرو» کمک بزرگی به شبکه آبرسانی ایران کردند و کشت نیشکر در همین زمان در ایران آغاز شد ولی در مجموع کشاورزی افول کرد و پرورش حیوانات اهلی به ویژه پرندگان رونق گرفت چرا که در بازارهای خارجی مشتری خوبی داشت.
کالاهای اصلی که به ایران اشکانی می رسیدند و از این سرزمین عبور می کردند عبارت بودند از ابریشم خام چینی که از قرن دوم قبل از میلاد تجارت آن را مراکز بازرگانی سغد در امتداد جاده ابریشم انجام می دادند و همچنین کالاهای هندی مانند سنگ های گرانبها، گونه های عطر و ادویه. کاروان هایی هم که از بین النهرین می آمدند شیشه، پارچه های ابریشمین، پارچه های پشم ارغوانی و کالاهای فلزی به نواحی شرقی ایران می بردند و از آنجا کالاهای بازرگانی محلی را به چین و هند می رساندند.
در شهر زوگما هر ساله نمایشگاه بزرگی برپا می شد که در آن بازرگانان بومی به فروش کالاهای هندی و چینی می پرداختند. این نمایشگاه زیر نظارت دستگاه دیوانی اشکانیان بود و کارگزاران دولتی برای خزانه شاه اشکانی از بازرگانان عوارض می گرفتند و این نمایشگاه کمک مهمی به رونق اقتصادی و تبادل فرهنگی دوره اشکانی می کرد.
در این راستا اشکانیان از امتیاز قرار گرفتن در مسیر روم و چین به خوبی آگاهی داشتند و با ایجاد دژها یی برای محافظت از کاروان ها به دقت از مسیر تجاری ایران مراقبت می کردند تا بازرگانی رونق یافته و امنیت اجتماعی لازم برای حاکمان غیرپارسی پدید آید.
در این دوره علاوه بر مالیات های دوره سلوکی مالیات سرانه از مردان 14 تا 65 ساله و زنان 12 تا 65 ساله دریافت می شد.
«سلوکیان و اشکانیان» نوشته «نادر میرسعیدی» را انتشارات ققنوس در 160 صفحه و با قیمت 2500 تومان رهسپار بازار کتاب کرده است.
