سايت الف
وقتی سخن از بهترین منابع تاریخی می شود، اهل نظر برای چند ویژگی اهمیت بسیار قائل می‌شوند: دست اول بودن، نزدیکی به روزگاری که به روایت تاریخی آن پرداخته و دیگری بی‌طرفی تاریخ‌نگار چنانکه نفع و ضررش جهتی به روایت‌ها و قضاوت‌هایش نداده باشد؛ « تاریخ سبئوس» هر سه این ویژگی ها را به شکل منحصر به فردی برخوردار است.
از این زاویه که بنگریم «تاریخ سبئوس» یکی از منابع کمیابی است که درباره رخدادهای زمان خود نوشته شده است؛ معاصر بودن با رویدادهای روایت شده در آن، این اثر را به منبعی مستند و قابل اعتماد بدل ساخته که نمونه آن را حتی در میان معتبرترین تاریخ‌های مشابه خود نیز کمتر می‌توان یافت. این تاریخ که به نام نویسنده‌اش معروف شده، اثر اسقفی مسیحی است که در ارمنستان و در قرن هفتم پس از میلاد مسیح می‌زیسته، این زمانی بود که ارمنستان زیر سلطه امپراطوری بزرگ ساسانی قرار داشت. گویا سبئوس مدتی را در دربار خسرو پرویز زندگی می‌کرده و از او کتاب ارزشمند دیگری به نام«تاریخ هراکلیوس» برجای مانده است.
سبئوس را باید واپسین حلقه از اسناد دست اول تاریخ‌نگاری ایران باستان - پیش از اسلام - و همچنین سندی بی همتا و منحصر به فرد از تاریخ نخستین لشکرکشی‌های سرداران اسلام و خلفای نخستین دانست. این کتاب که بسیار دیر در سده ۱۹ در استانبول یافت و منتشر شد "تاریخ لشکرکشی‌های هراکلیوس" نام گرفت. برگردان انگلیسی کتاب در سال 1999 در دانشگاه لیورپول انگلستان منتشر شد. ترجمه فارسی آن نیز توسط محمود فاضلی بیرجندی به انجام رسیده و انتشارات ققنوس آن را چاپ و پخش کرده است.
تالیف این کتاب ارزنده و اصیل همزمان با روزگار خلافت معاویه (40 تا 60 ه.ق) بوده است.با در نظر گرفتن این تاریخ پیداست که اگر در این تاریخ به روزگار ساسانیان اشاراتی شده و همچنین به سقوط امپراطوری بزرگ ساسانی بدست اعراب پرداخته شده است، فاصله نگارش آن تا وقوع این اتفاقات از نیم قرن نیز کمتر بوده است.
در زمان نگارش کتاب از فتوحات چشمگیر مسلمانان در سالهای خلافت عمر ابن خطاب چندین دهه گذشته و دیگر نشانی از آن حملات طوفانی و تصرفات بزرگ دیده نمی‌شود، معاویه به جلال و جبروت خلافت و کاخ‌های سلطنتی بیشتر دل خوش کرده، بنابراین این توقف در فتوحات مسلمانان باعث شده مسیحیان دل خوش دارند که روزگار پیروزی اعراب به سر آمده است.
سبئوس ارمنی در دوران جنگهای خسرو پرویز و سزار هراکلیوس به دنیا آمد. جنگهایی که با پیروزی ایرانیان آغازید و با شکست آنان به پایان رسید. سپس عرب‌های مسلمان که سبئوس آنان را فرزندان اسماعیل می‌نامد به صحنه آمده و هر دو ابرقدرت ایران ساسانی و بیزانس مسیحی را شکست دادند. سبئوس گزارش‌های پراکنده خود را تا زمان حکومت معاویه پسر ابوسفیان در دمشق ادامه داده است و از این نظر سندی بی‌همتا درباره دوران آغازین اسلامی است که به آن "دو قرن سکوت" گفته می‌شود.
کتاب از سه بخش کلی تشکیل شده، مقدمات، متن تاریخ سبئوس و نهایتا ملحقات انتهایی کتاب عبارتند از نقشه هایی از تقسیمات جغرافیایی آن روزگار، منابع و نمایه‌های مختلف از از اشخاص گرفته تا جا و مکان. منابع عنوان شده در انتهای کتاب، ناظر به مقدمه مفصلی است که مترجم اثر درباره کتاب حاضر نوشته است. البته این متن از ارمنی توسط آر . دبلیو. تامسون به انگلیسی ترجمه شده است که در سال 1999 توسط دانشگاه لیورپول منتشر شده است.
بی اغراق سهم محمود فاضلی بیرجندی در شکل‌گیری این اثر ارزنده تنها در حد یک مترجم نبوده است و آن را باید پژوهش و ترجمه خواند، این مهم برخاسته از وسواسی است که او در ارائه کاری تمام و کمال و کم نقص انجام داده است. فاضلی بیرجندی برای رسیدن به متنی ایده آل و مورداعتماد آن را با ترجمه دیگری از رابرت پتروسیان و همچنین نسخه ارمنی کتاب نیز مقابله کرده است. افزون براینکه در جای جای اثر یادداشت‌هایی برای درک بهتر متن توسط خواننده فارسی زبان بدان افزوده، در مقدمه مفصل آغازین کتاب نیز توضیحات مبسوطی درباره این کتاب و نویسنده‌اش ارائه کرده است که کمک حال خواننده اثر خواه بود.
تاریخ سبئوس متنی مطول ندارد، اثر حاضر در چهل پنج فصل کوتاه چند صفحه‌ای ارائه شده که حجم یادداشت های افزوده شده توسط مترجمان به کتاب با متن آن تقریبا برابری می‌کند. این تاریخ مقطع کوتاهی را نیز شامل می‌شود، از روزگار قباد، پادشاه ساسانی آغاز می‌شود و با گذر از دوره پایان ساسانیان به روایت خود از برآمدن اسلام می‌پردازد، روایت او در دوره‌ای خاتمه می‌یابد که معاویه به خلافت نشسته است. این دوره را که شرحش نوشته شده، خود نویسنده بدون واسطه از نزدیک شاهد بوده است. اشاره شد که نویسنده دربار ساسانی را از نزدیک دیده، همچنین در زمان شکست ایران حیات داشته و بنابراین مشاهدات خود را به دقت و با جزئیات مکتوب کرده است . اگر چه محتوای کتاب حاضر همانند کتب تاریخی عمومی نیست که فراگیری و جذابیت عمومی داشته باشد؛ اما برای آنها که می خواهند دریافتی نزدیک به حقیقت از چگونگی شکست ایرانیان دربرابر اعراب داشته و نیز از نحوه برخورد قوم غالب نسبت به قوم مغلوب آگاهی پیدا کنند. هیچ متنی به اندازه کتاب حاضر نمی‌تواند تصویری دقیق، مورد اعتماد و بی طرفانه ارائه کند. از این روست که برای مخاطب علاقمند به تاریخ ایران چه با رویکردی تخصصی و چه با رویکردی عمومی خواندنی‌هایی ارزشمند دارد که در دیگر کتابها مشابه آن را نمی توان یافت.
