روزنامه سرمایه
کتاب «تجدد آمرانه:جامعه و دولت در عصر رضاشاه» که به تازگی توسط انتشارات ققنوس منتشر شده است، در یک نگاه کلی چیزی نیست جز بررسی روند مدرنیسم و نگاهی آسیب شناختی به دغدغه مدرنیته در ایران.
این کتاب که توسط تورج اتابکی، رییس بخش خاورمیانه و آسیای مرکزی پژوهشکده بین المللی تاریخ اجتماعی آمستردام درهلند، گردآوری و تالیف شده است، مجموعه ای است از هفت مقاله، به همراه پیش گفتاری که توسط اتابکی و«اریک یان زورکر»، نوشته شده است. فصل اول این کتاب، با عنوان«جامعه و دولت در دوره رضا شاه»، مقاله ای از محمدعلی همایون کاتوزیان است که به تحلیل جریان دولت سازی و ملت سازی در دوران پهلوی اول اشاره دارد و این که چه طور یک حکومت خودسر امکان ایجاد یک دولت ملی مستقل و قوی را منتفی می سازد.فصل دو با عنوان «خلافت، روحانیت و جمهوریت در ترکیه و ایران» توسط اتابکی نوشته شده است. نقطه ثقل این بخش به نقش روحانیون در ایران و ترکیه می پردازد. این که اساساً روند جمهوری خواهی چگونه به عنوان دغدغه روحانیت مطرح شده است و چطور روند محافظه کاری نگاهی نگران به سکولاریسم و عرفی شدن جامعه دارد.کتاب که در اصل به زبان انگلیسی نوشته و توسط مهدی حقیقت خواه ترجمه شده ، سه بخش مرتبط با ترکیه داشته که در ترجمه فارسی حذف شده است.ایده اصلی هم برای این فصل ها، این بوده که روند تجدد و استقرار مدرنیسم در دو کشور ایران و ترکیه روندی از بالا و آمرانه بوده و این، عامل ناکامی این جریان، شده است.
فصل سوم«تجدد آمرانه» با عنوان«ایران نو و زوال سیاست های حزبی در دوره رضا شاه» توسط متیو الیوت نوشته شده است. البته در این مقاله، ایران نو نام یک حزب سیاسی ایرانی بود که در سال 1306 تاسیس شد و تنها سه ماه فعال بود. حزبی که به گفته نویسنده مقاله، سمت و سویی فاشیستی داشته است.«ارتش، جامعه مدنی و دولت» عنوان مقاله ای از استفانی کرونین است که فصل چهارم این کتاب را شکل داده است. رویکردی تاریخی درباره ارتباطات نهادی سه حوزه ارتش، دولت و جامعه مدنی بین سال های 1300 تا 1305 بن مایه این مقاله است.هوشنگ شهابی نیز در این کتاب با مقاله ای با عنوان«مقررات لباس پوشیدن برای مردان در ترکیه و ایران» فصل پنجم این کتاب را پی ریخته است. شاید، حتی نام این مقاله، خود دلالت روشنی بر آمرانه بودن و تنظیمی بودن مدرنیته در ایران داشته باشد.
دو فصل دیگر این کتاب نیز به ترتیب با نام های«اصلاح زبان در ترکیه و ایران» و«رفع ابهام: سیاست خارجی وثوق الدوله» توسط جان پری و اولیور باست، نوشته شده است.«تجدد آمرانه» که چاپ اول آن در شمارگان1650 نسخه و با قیمت 3200 تومان روانه بازار شده است، از این نظر که منابع موثق و متعددی را در اختیار مخاطبان قرار می دهد، اهمیت ویژه ای دارد.در این میان، مقاله کاتوزیان و پیشگفتار اتابکی نیز از بصیرت زیادی درخصوص جریان مدرنیسم ایرانی برخوردار است.
اگر چه کتاب در هر صفحه ارجاعات، پاورقی ها و معادل های انگلیسی را به همراه دارد، اما عدم طراحی یک واژه نامه مدون در بخش پایانی کتاب، از نقاط ضعف آن به شمار می رود.نکته دیگری که می توان به آن اشاره کرد، محتوایی و کلی است. شاید ماهیت کتاب هایی که در قالب یک مجموعه مقاله گردآوری می شود، چنین باشد که در نهایت، مقاله ها در کنار هم، یک کل منسجم را فراهم می آورند; اما از نظر روش شناختی و علمی، اصولاً لازم است، چارچوب نظری قوی و مستحکمی با استدلال کافی ارایه شود و مقالات را حول این چارچوب نظری صورت بندی کرد.«تجدد آمرانه» از این چارچوب نظری بی بهره نیست; زیرا کل مباحث حول آن چیزی شکل گرفته که مترجم با هم فکری مؤلف، به خوبی نام آن را در عنوان کتاب(یعنی تجدد آمرانه) نمایان کرده است; اما با این تفصیل، اسلوب های علمی و روشمند صورت بندی و دفاع از این چارچوب نظری، در پیش گفتار کتاب تدوین نشده است.با این وصف، باید گفت که این کتاب، حتی اگر نکته بدیع و خلاقانه ای در طرح مساله مدرنیته نداشته باشد، بی شک طرحی دقیق از جریان نخستین حرکت های مدرنیستی در ایران ارایه می دهد.
