روزنامه شرق
تاریخ قضایی و نحوه ایجاد و تطور عدلیه در ایران، در عین اهمیت، کمتر مورد توجه مورخان و افراد مرتبط با این حوزه قرار گرفته است. پژوهش «تاریخ زندان» سعی در تحقیق و تفحص از طریق مراجعه به اسناد مستند و دست اول، کتب و متون تاریخی قابل استناد و آرشیوهای معتبر داشته تا بتواند مجموعه ای تاریخی از شرایط، ویژگی ها و وضعیت قوانین و مقررات کیفری و نحوه مجازات و وضعیت زندان ها در زمان مورد بحث مهیا کند. با بررسی شرایط دوره قاجار چنین استنباط می شود که به علت نبود قوانین و مقررات، اجرای کیفرها کاملاسلیقه ای بوده و حکام محلی هر کدام براساس سطح توان و سلایق شخصی اقدام به محاکمه و اجرای حکم می کردند. در دوره پهلوی با ایجاد حکومتی به سبک سنتی و ملوک الطوایفی و همچنین رسوخ افکار انسان گرایانه کشورهای غربی، اولین نظامنامه محابس در سال 1304 شمسی تدوین و تنظیم شد و پس از آن بود که زندان ها به شکل مدرن متناسب با آن دوران ساخته شد. هر چند تا آخرین روزهای حضور پهلوی دوم نیز وضعیت دادگستری و زندان ها مطلوب نبود ولی به نسبت قبل اصلاحاتی صورت گرفته بود.
کتاب پس از مقدمه مولفان در دو بخش مجزا به اجرا درآمده است. بخش نخست: «زندان و زندانیان در عصر قاجار» که تیتر های دادگستری در عهد قاجار، اندیشه های کیفری و چگونگی بازداشت ها و اجرای کیفرها، وضعیت زندان ها، حقوق مداری در زندان های قاجار، شکنجه های زندانیان در عهد قاجار، حبسیه و حبسیه سرایان و زندانیان معروف دوره قاجار را در بر دارد. در ابتدای این بخش قبل از پرداختن به موضوع اصلی، مقررات و قوانین حقوقی و کیفری این دوره به اختصار مرور شده و مبنای اصول حاکم بر جرایم را تشخیص مصلحت نظام دانسته که تابع حال و احوال شاه در نظر گرفته می شد. البته این مطلب در مورد محاضر شرع نیز صدق می کرد به این ترتیب که فعل یا ترک فعلی که مباح و حلال بود با فتوای یک مرجع یا حاکم شرع مکروه یا حرام اعلام می شد. هر چند که بعضا مجموعه قوانین و دستورالعمل هایی نیز تهیه و تدوین شده بود که میزان حبس را برای برخی جرایم مشخص می کرد ولی در عمل کاربردی نداشتند که می توان به مجموعه قوانین که توسط «کنت دو مونت فرت» ایتالیایی که برای شکل دادن به دستگاه انتظامی و پلیس به ایران دعوت شده بود اشاره کرد. این نظامنامه در سال 1255 شمسی به طبع رسید و جالب است که 10 سال پس از آن بود که توسط امیرکبیر رسم شکنجه کردن مجرمان و بزهکاران ممنوع اعلام شد. به نظر می رسد این تحول دیرهنگام و بی اثر در نظام زندانبانی در ایران، تحت تاثیر نظام زندان های غرب و تحول سازمان های مربوطه در اروپا به پیش رانده شد و سر و سامانی هر چند مختصر برای محبوسان در بند به همراه آورد. کتاب در قسمتی که به شکنجه های زندانیان در عهد قاجار اشاره کرده مقایسه ای نیز با انواع مجازات ها در دیگر کشورها مانند چین و اسپانیا و فرانسه و... با ایران این عهد دارد که به راستی متنوع ترین انواع شکنجه را در این زمان به نسبت دیگر کشورها دارا بوده ایم. کتاب برای تلطیف روحیه خواننده به اشعاری که در زندان توسط برخی از زندانیان سروده می شده هم نظر داشته و تنی چند از زندانیان معروف این دوره را نیز معرفی می کند از جمله میرزا آقاخان و میرزارضا و مجدالاسلام که همگی کرمانی بوده اند. بخش دوم کتاب که بیشترین صفحات را هم به خود اختصاص داده مربوط به تاریخ زندان در عصر پهلوی است که در آغاز زندان های معروف تهران و سپس شهرستان ها به ترتیب معرفی شده اند. در زمان پهلوی اول یکی از دستگاه هایی که بیشترین تغییر و تحول را داشت دستگاه قضایی کشور بود که تا حدودی تحولات ناشی از آن براساس تحمیل کاپیتولاسیون در دوره های گذشته بر دولت ایران بوده است. عمده ترین امتیاز کاپیتولاسیون برای کشورهای بیگانه این بود که اتباع ایشان در محاکم ایران محاکمه نمی شدند و دلیل اصرار بر وجود این مورد، فقدان قوانین رسمی و مدون و نداشتن سازمان قضایی متشکل از قضات مجرب در ایران بود. پس قانون مجازات عمومی در 23 دی ماه 1304 شمسی به تصویب رسید که جریان سریع ساخت زندان ها را هم در پی داشت. کتاب در اینجا زندان های معروف تهران و شهرستان ها را در عصر پهلوی معرفی می کند و از وضعیت اسفناک موجود در آنها پرده برمی دارد سپس مفاد نظامنامه های محابس و توقیفگاه ها و زندانیان عینا نقل شده، هر چند در عمل هیچ گاه به اجرا درنیامده اند. مطالعه تیتر مربوط به وضعیت داخلی زندان ها را در این دوره برای افراد رقیق القلب مناسب نمی دانم هر چند بسیار خواندنی و قابل توجه است. کتاب در دیگر قسمت ها به سیاست حاکم بر زندان ها و طبقه بندی جرایم و آزادی زندانیان سیاسی و حتی معرفی شکنجه گران و زندانیان مشهور این دوره هم می پردازد. آخرین تیتر کتاب مجموعه ای دردناک از انواع شکنجه های زندانیان را که ارایه می دهد. شدت این شکنجه ها و اعمال غیرانسانی تا حدی بوده که دبیرکل سازمان بین المللی عفو در سال 1975 میلادی کارنامه هیچ کشوری را در جهان سیاه تر از کارنامه حقوق بشر در ایران ندانسته است.
