تولد مفاهیم از دل زندگی: نشست علمی «نقد عقل تاریخی در فلسفه دیلتای» با حضور منوچهر صانعی دره‌بیدی و محمدعلی مرادی 1396/2/7

علی ورامینی / ویلهلم دیلتای (۱۹ نوامبر ۱۸۳۳ - اول اکتبر ۱۹۱۱) مورخ، جامعه‌شناس، روانشناس و فیلسوف آلمانی است. تلاش‌های علمی وی بسیار گسترده و عمیق است و در زمینه متافیزیک، فلسفه اخلاق، تاریخ، معرفت‌شناسی، روانشناسی و نقد ادبی آثار مهمی عرضه کرده است. سهم مهم وی در فلسفه، تحلیل معرفت‌شناسانه او از علوم انسانی است. دیلتای می‏کوشید تا همچون کانت، مبنای معرفت‌شناختی قوی‌ای برای علوم انسانی ابداع یا کشف کند. به ‌نظر دیلتای در کنار سه کار عمده کانت یعنی نقد عقل محض‌، نقد عقل عملی و نقد قوه حکم، باید یک کار دیگر انجام گیرد و آن «نقد عقل تاریخی» است. کانت در نقد عقل محض، به علوم تجربی و به ویژه فیزیک نیوتنی، خدمت شایانی کرد و مبانی آن را تحکیم کرد. او نشان داد که آنچه ما آن را «تجربه» می‏نامیم داده‌های حسی محض نیستند، بلکه این مواد خام برآمده از فعالیت حواس، فرآیندی نظری و ذهنی است. هدف دیلتای انجام کاری شبیه کار کانت در زمینه تحکیم مبانی علوم انسانی و تاریخی بود. همچنان که کانت با نقد عقل محض به یاری علوم تجربی پرداخت، دیلتای بر آن بود که با «نقد عقل تاریخی» به یاری همه علوم تاریخی و تفسیری برخیزد. او به تاکید می‌گفت: این {نقد عقل تاریخی} فقط توسعه بیشتر نگرش انتقادی کانتی است، اما به جای نظریه شناخت، مقوله تاویل نفس و به جای نقد عقل محض، نقد عقل تاریخی گذاشته می‌شود. دیلتای عام‌ترین و نهایی‌ترین مساله علوم انسانی را به سبک و سیاق کانتی چنین مطرح می‌کند: «آیا شناخت واقعیت اجتماعی – تاریخی به عنوان یک کل ممکن است؟ دیلتای با اعتقاد به عینیت‌گرایی و رئالیسم خام، به‌طور عمیق با مشکل روش‏شناختی تاریخ گروی درگیر شد و کوشید به حل آن بپردازد. هدف دیلتای نقد عقل تاریخی بود تا بدین وسیله به احیای علوم تاریخی و تفسیری بپردازد. او به روش‏شناسی ویژه برای علوم انسانی، به این دلیل پرداخت که جهان انسانی را نمی‌توان مانند یک نظم علی جبری که از همسانی‌های ضروری تشکیل شده، درک کرد زیرا افعال نفس، آزاد و هدفدار است و جنبه خلاقه دارد، برخلاف علیت در طبیعت. دیلتای در ارایه روش‏شناسی عام برای علوم انسانی کوشید تا میان تاریخیت انسان و عینیت علوم انسانی آشتی برقرار کند. او این پروسه را از رهگذر اعتقاد به اشتراک آدمیان در تجارب حیاتی، به قواعدی عام، مطلق و عینی، دنبال کرد. چندی پیش گروه روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری پژوهشکده تاریخ اسلام نشستی در رابطه دیلتای برگزار کرد با عنوان «نقد عقل تاریخی در فلسفه دیلتای». در این نشست منوچهر صانعی دره‌بیدی، استاد دانشگاه شهید بهشتی که در ایران دیلتای را بیشتر به واسطه ترجمه‌های او می‌شناسند به همراه دکتر محمد علی مرادی به ایراد سخنرانی پرداختند. در ادامه خلاصه‌ای از سخنان ایراد شده در این نشست را مشاهده می‌کنید.